Сиэр уларыйар
Үлэ оҥорон таһаарыыта улаатан истэҕинэ олох сайдан, тупсан барыыта дьон ахсааннара биллэрдик эбиллиитин үөскэтэн, бииргэ олорууларыгар туһалыыр аналлаах көрдөбүллэри, ирдэбиллэри туту-һалларын ирдиир кэмэ тиийэн кэлэн уларыйыылары киллэрбитэ.
Үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо туһаныы, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппитэ уонна бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрин быһааран таба туһаныыны олоххо киллэрбитэ.
Өй-санаа өссө сайдыыта бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии өрүтэ, үһүс өрүт үөскүүрүн арыйан таһаарбыта. Бу арыйыы “Туох барыта үһүстээх” диэн этиинэн бэлиэтэммитэ уонна ону туту-һааччы сахалар сиэри, туому, Киһи таҥара үөрэҕин, Үөһээ, Орто, Аллараа дойдулары үөскэппиттэрэ Аан дойдуга тарҕаммыттара.
Үрүҥ уонна хара дьүһүннэр икки ардыларынан сөп түбэһэр сиэр диэн дьүһүн саҥа, үһүс өрүтү арааран ааттыырга табыллыбыта. Икки тус-туспа хайысхалаах үрүҥ, үчүгэй уонна хара, куһаҕан диэн өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, тэҥнэһии үһүс өрүтэ үөскүүрүн бы-һааран олоххо киллэрбиттэрэ уонна сиэр диэн ааттаабыттара.
Нууччалар былыргы төрүттэрэ сахалартан сиэр үөскээбитин кэннэ арахсыбыттарын бэлиэтинэн “серый” диэн үрүҥ, хара дьүһүннэр бул-куспуттарыттан үөскээбит тылы тутта сылдьаллара биллэрэр. Арай бу тыл сиэр курдук өйгө-санааҕа сыһыаннаах уонна аһара барыылары хааччахтыыр өйдөбүлэ “Сначало было слово” диэн диктатураны үөс-кэтэр этиини туһаныыттан умнуллубута быданнаабыт.
Олоххо уларыйыылар хайаан да киирэн иһэллэриттэн хамсааһын үөскүүрүн, айылҕаҕа уларыйбат диэн туох да суоҕун “Никогда не говори, никогда” диэн нууччалыы өс хоһооно чуолкайдаан биэрэр. Бу өс хоһооно кэмэ кэллэҕинэ туох барыта уларыйарын, уларыйбат диэн туох да суоҕун биллэрэрэ ордук суолталаах.
Элбэхтэр баһылаан салайыыны оҥороллоруттан, тугу үчүгэй диэн быһааралларыттан тутулуктанан сиэр сайдар, уларыйар. Ол курдук, төһө эрэ кэминэн, олоххо сайдыы, тупсуу киириититтэн, дьон үчүгэйи оҥорон иһэллэрэ элбиириттэн сиэр уларыйан биэрэн иһэр.
Сиэр уларыйан иһэрин маннык холобуртан билиэххэ сөп:
- Уон тохсус үйэҕэ дьахталлар таҥнар таҥастарыттан илиилэрэ уонна моонньулара эрэ быган көстөр эбит буоллахтарына, билигин онон-манан таҥастаах сылдьаллара сиэри кэһиинэн ааҕыллыбат буол-ла. Олох сиэрин бу уларыйыыта эр дьон баҕа санаалара күүркэйиитин аҕыйатан, мөлтөөһүннэрин үөскэппитэ араас рекламаҕа көрдөрүллэр эмтэринэн эмтии сатыылларыттан биллэр.
Омуктар икки ардыларыгар үөскээн кэлэр улахан хамсааһыннар сиэри тосту уларыталлара дьон олоҕун туруга суох оҥорор:
- Сэбиэскэй былаас кыайыыта урукку олох сиэрин быраҕан, хаал-ларан, саҥа олох сиэрин олохтуу сатааһыны саҕалаабыта. “Моральный кодекс строителя коммунизма” диэн албын да буоллар саҥа олох сиэ-рин олоххо киллэрэ сатаабыттара даҕаны, “коммунизм” бэйэтин албы-на арыллан тахсыытыттан уларыйыы киирэн кыаллыбакка хаалбыта.
Дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайда илигинэн, үчүгэйи уонна куһа-аны таба арааран быһаарыы уустугунан араас албыҥҥа киирэн биэрэн иһэллэр. Албын үгүс дьону улаханнык көҕүтэр, хамсатар күүстээҕин “Албын аалы хамсатар” диэн өс хоһооно биллэрэр. Үлэһиттэр, дьада-ҥылар албыҥҥа киирбиттэрин билбэккэлэр аһара күүскэ үлэлээннэр үрдүк сайдыыны ситиһэ сатаабыттара үлэни оҥоруу судургу эрдэҕинэ табыллан испитэ. Онтон дьон үөрэҕи баһылааннар сэбиэскэй былаас албынын арыйбыттарыттан, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.
- Былыргы кэмнэргэ ыал буолуу энньэтэ уонна халыыма суох сатаммат буолара. Сэбиэскэй былаас олох сиэрин уларытан билигин эдэрдэр ханна көрсө түстүлэр, сөбүлэстилэр даҕаны ыал буола оон-ньуу охсоллоро олоҕуран сылдьар. Быстах имэҥ киирэ түһээт сотору мөлтүүрүттэн эдэр ыаллар арахсыылара элбээн иһэр.
Сиэр бу уларыйыыта кыахтаах, үлэһит эр дьон буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэрин суох оҥорбутуттан дьон бары дьадаҥылар сүрэҕэ суох буор куттарынан сутуллууларын үөскэппитэ үлэ-хамнас кыаттарбатыгар тириэрдибитэ, сэбиэскэй былаас эстибитин да кэннэ, тобохторо элбэхтэриттэн салҕанан иһэр.
- Сэбиэскэй былаас үөрэх “үчүгэй” диэн арбааһыныттан сиэр үөс-кээн тахсан дьон бары араас, олоххо туһата да суох үөрэҕи батыһа сатааннар, үлэни бырахпыттарын тэҥэ, куһаҕаҥҥа кубулутан кэбис-тилэр. Ол түмүгэр олохтоохтор үлэни сирэллэрэ, үлэлиэхтэрин баҕар-баттара үөскээһиниттэн кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэр.
- Урукку кэмнэргэ үлэ барыта илиинэн; көтөҕүүнэн, сүгүүнэн үлэ-лэнэр эрдэҕинэ үлэ сиэригэр күүстээх, кыахтаах буолуу бастаан иһэрэ. Наука уонна тиэхиникэ сайдыылара дьон илиилэринэн үлэлииллэрин аҕыйатан өйдөрүнэн, билиилэринэн үлэлэрин элбэттэ. Билигин үлэ сиэрэ уларыйан, өйдөөх төбө баарыгар сөп түбэспитинэн, дьон эрчил-лэ сылдьалларын быраҕаннар эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнэ саҕаланна. Бу мөлтөөһүн аан бастаан эр дьону хаарыйбытын дакаастабылынан сиэкис дьыалатыгар дьахталлар аһара баһыйыыларын үөскэттэ.
- Былыргы кэмнэргэ кыыллар, көтөрдөр үгүстэрэ булт аатыгар киирсэннэр сиэнэр аһылык этилэр. Бултааһын олох сиэригэр киирсэ-ринэн сахаларга эбии аһылыгы булунуунан ааҕыллара. Билигин бул-танар кыыллар, көтөрдөр аҕыйааннар, харыстанар кыахха киирбит-тэриттэн булт сиэрэ уларыйан, аны кыыллары, көтөрдөрү харыс-тааһыҥҥа көһөн биэрэрэ ирдэнэр буолла уонна “Харыстас” таҥара үөрэҕэ туттуллар кэмэ тиийэн кэллэ.
- Аһылык сиэрэ эмиэ уларыйан иһэр. Урукку кэмҥэ сахалар айыл-ҕа биэрэр; үүннэрэр, улаатыннарар астарынан аһаан олорбуттара, би-лигин ол уларыйан араас, онтон-мантан тиэллэн кэлэр оҥоруу аһы-лыктары сииргэ, аһыырга эдэрдэр үөрэнэн эрэллэр.
Олох салгыы баран истэҕинэ дьон олохторун сайыннаран, тупса-ран биэрэн иһиилэрэ сиэри уларытан иһэр. Элбэхтэр өйдөрө-санаалара уларыйдаҕына, бу үчүгэй диэн быһааран саҥаны ылыннахтарына сиэр уларыйан, саҥа үөскээбит үчүгэй диэки сыҕарыйан биэрэр.
Сиэр элбэхтэр быһаарыыларынан уларыйан биэриитэ сахалар бы-лыр-былыргыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун олохторугар тутуһа сылдьалларын биллэрэр. Ол аата саха-лар демократия төрүт үөрэҕин былыргыттан тутуһаллара быһаарыл-лар. Бу быһаарыы дакаастабылынан 2020 сыллаахха ыытыллыбыт Россия Конституциятыгар салайар былаас диэки уларыйыылары киллэрбиттэригэр Саха сиригэр дьон 40,6% бырыһыаннара утаран куоластаабыттара үгүстэр сөбүлээбэттэрин биллэрии буолар.
Омук тыла сайдыы киириититтэн эмиэ уларыйан иһэр. Манна икки өрүттээх буолууну таба туһанан, хайа да диэки аһара барбатахха, ол аата сиэри эмиэ тутуһа сырыттахха табыллар.
Сайдыыны ситиһии омук тылыгар дьайыыта эмиэ икки өрүттэнэр:
1. Омук тылыгар сайдыыны аҕалар киирии тыллары бэйэлэринэн туһанан, уларыйыылары кэмигэр киллэрэн испэтэххэ сайдыы бытаа-рар, омук атыттартан хаалан хаалыыта саҕаланар. Түргэнник кэлэн иһэр сайдыыны аҕалар тыллары сахалыы тылбаастаан, саҥа тылы үөскэтэн туһана сатааһын, хаалыы өссө улаатарын үөскэтэринэн омук туоратыллан, кытыы диэки үтүрүллэн барара кэлиэн сөп.
2. Омук төрүт тылларын атын тылларынан солбуйуу уонна олус элбэх сайдыылаах омук тылын үтүктэн саҥа тыллары үөскэтэн иһии, омук саҥарар тылын уларытан кэбиһиигэ тириэрдэн бэйэтэ уларыйа-рын үөскэтэн кэбиһиэн сөбүттэн аны сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр.
Сайдыы киириититтэн омук уларыйан хаалбатын үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһуу, төрүт, билигин туттулла сылдьар тыллары букатын уларыппат буолуу уонна ийэлэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн төрөө-бүт тылларынан саҥарда үөрэтиилэрэ хааччыйар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр нуучча тыла сахалыыны лаппа баһыйан, мөлтөтөн сылдьарын суруйааччы Сиэн Чолбодук маннык бэлиэтиир: “... Дьонун үөрдээри сүгэһэрин сүөкээн килэтэн кэбистэ. Сааскы кус эҥин кэрэ дьэрэкээн өҥүнэн көрө сытта Остуоһаптар “прихожайдара”. Дьоно сахалыы мэлигир дьон. Мааны ыал сиэрэ буоллаҕа”. (1,76).
Өй-санаа үлэтин быһаарыы уустук. Киһи санаатын ууруон, күүһүр-дүөн иннинэ, бу санаата хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу өйүн-санаатын сыымайдаан быһаара сатыыра ирдэнэр. Маны быһаарыыга урукку оҥоруллубут үчүгэй быһыыны туһаныы табыллара сиэри үөскэтэрин сахалар туһана үөрэммиттэр.
Олоххо уларыйыылар киирэн испэтэхтэринэ омук атыттартан хаа-лыыта, “застой” кэмэ кэлэр. Омук тылыгар, өйүгэр-санаатыгар улары-йыы кэмигэр киирбэтэҕинэ сайдыыттан хаалар, туоратыллар, атыттар, сайдыыны ситиспиттэр баһылаан салайыылара саҕаланар. Сахалар уһун үйэлэр тухары сайдан, тупсан иһэллэрин элбэхтэр быһаарыы-ларын тутуһан сиэр уларыйан биэрэн иһэрэ үөскэтэр.
Онон олоххо сайдыы киириититтэн уларыйыылар кэлэн иһэллэ-ригэр дьон бэлэмнэнэн, санааларын уларытан биэрэллэрэ эрэйиллэр. (2,54).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.
2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.