Сиэр көрдөбүллэрэ
Сахалар киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын олус дириҥник үөрэтэннэр, өй-санаа аһара барара элбэҕиттэн аналлаах хааччахтаах буолара табылларын быһааран сиэр көрдөбүллэрин үөскэппиттэр.
Сиэр олус былыргы кэмнэргэ үөскээбититтэн бары көрдөбүллэрэ өс хоһоонноругар уонна кынаттаах этиилэргэ кубулуйан сылдьаллар. Сиэри таһынан барыы ханнык куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ ыйыллан этил-лэриттэн туһанарга ордук табыгастаах:
- “Киһи - санаа хамначчыта” диэн өс хоһооно киһи үйэтин тухары инники баран иһэр араас баҕа санааларын толоро сатыырыттан, ол санааларыгар хамначчыт, үлэһит буоларын быһаарар.
- “Киһини санаата салайар” диэн этии киһи аан бастаан тугу оҥоруохтааҕын саныырын, онтон ол санаатын ырытан, баҕа санаа-тыгар кубулутан баран илэтигэр оҥорон таһааран ситиһэрин, толо-рорун уонна дьолу билэрин биллэрэр.
- “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этии элбэхтэр санаалара хайа диэки салаллар даҕаны, ол санааларын ситиһэ, тутуһа сатыыл-ларыттан, ол диэки халыйан баран иһэллэрин быһаарар.
- “Куһаҕаны санаама, куһаҕаннык быһыыланыаҥ” диэн этии киһи өйө-санаата сайдыытын, саныыр санаата куһаҕан да буоллаҕына үгэс-кэ кубулутан оҥорор быһыыга тириэрдэн кэбиһэрин чуолкайдаан биэрэр. Ол аата куһаҕан санааларын элбэхтэ хатылаан үгэс оҥостубут киһи куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллар.
- “Үчүгэй санаалаах буол” диэн этии киһиэхэ үчүгэйи баҕарыы, алгыс этиитэ буолар. Ол курдук, үчүгэй санаалар киһи үчүгэй быһыы-лары оҥороругар тириэрдэллэриттэн үчүгэй быһыылары элбэтэллэр. Бу быһаарыыны тутуһан сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи үчүгэй санаалара элбиирин алгыһы истиинэн үөскэтэр.
- “Санаабычча быһыыланыма” диэн этии киһи санаатыгар туох көтөн түспүтүн оҥоро охсоро табыллыбатын, куһаҕан быһыыны элбэ-тэрин биллэрэр уонна сыыһа-халты туттунуулар үөскээн тахсалла-рыттан харыстыыр аналлаах. Бу этии киһиэхэ араас баҕа санаалара элбэхтэрин уонна олортон сорохторун куһаҕаннарын бэйэтэ билэ-риттэн оҥорботун, онтон атыттарын кыаҕа тиийбэтиттэн кыайан оҥорбокко хаалларара туһалааҕын биллэрэр.
- “Санааҕар тутума” диэн этии киһи өйүн-санаатын ыраастыыр, чэбдигирдэр аналлаах. Ол курдук, араас элбэх туһата суох, куһаҕан да санаалары умнан, хаалларан иһии өйгө-санааҕа үчүгэй, туһалаах са-наалар элбииллэрин үөскэтэр. Элбэх үчүгэй санаалардаах киһи үгүс үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар. Ол иһин бу этиини бары таҥара үөрэхтэрэ тутуһаннар дьон куһаҕан санааларыттан ыраастаналларын, умнан, хаалларан иһэллэрин ситиһэ сатыыллар.
- “Үтүө санаа өтүүтээҕэр көмөлөөх” диэн өс хоһооно киһиэхэ үтүө, үчүгэй, олоххо туһаны аҕалар, барыһы киллэрэр санааны этэн, өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн биэрбит кэнниттэн оҥорор быһыыга кубулут-таҕына көмөтө, туһата улаатарын быһаарар.
- “Саҥарыаҥ иннинэ санааҥ көр” диэн өс хоһооно тылга үгэс иҥэн сылдьарын быһааран киһи тугу эмэ саҥарыан иннинэ, бу тылларын суолталарын, туохха тириэрдиэхтэрин сөбүн санаатыгар өссө ырытан көрөрүгэр сүбэлиир. Ол курдук, тыл оҥорор быһыыга тириэртэҕинэ, туох эрэ содулу үөскэтэн кэбиһиэн сөбүттэн эрдэттэн, бу тылы саҥарыах инниттэн, харыстаныы эрэйиллэрин биллэрэр.
- “Киһиргээмэ, кирсиҥ быстыаҕа” диэн өс хоһооно киһиргиир куһаҕана туохха тириэрдэрин быһаарар. Киһиргээһин өй-санаа сиэри аһара барыытын үөскэтэрэ элбэҕинэн киһини улахан сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрин арыйара ордук туһалаах. (1,69).
- “Акаары ахсым, киһиргэс киэбиримтиэ” диэн өс хоһооно туһата суохха сыыдамсыйыыны, таах-сибиэ барыыны-кэлиини, тиэтэйиини акаары киһи оҥороро элбэҕин уонна киһиргээһин кыраттан саҕалаан улаатан иһэринэн киэбириигэ тириэрдэрин биллэрэр. Бу өс хоһооно ханнык да быһыыны оҥорорго тиэтэйии, ыксааһын куһаҕаны элбэ-тэрин биллэрэрэ ордук суолталаах.
- “Аһара күлэн алларастаама, сотору ытыырыҥ кэлээрэй” диэн этии улахан үөрүү кэнниттэн хомолто, ытааһын тиийэн кэлиэн сөбүн биллэрэр. Күлэр уонна ытыыр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн, аһара бардахтарына солбуйсан биэрэл-лэрэ тиийэн кэлэриттэн, бу этии киһини харыстыыр аналлаах.
- “Күлэр уонна ытыыр аҕас балыстыылар” диэн өс хоһооно күлүү уонна ытааһын биир төрүттээхтэрин, кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан, биэриэхтэрин сөбүн, аһара күлбүт, алларастаабыт киһи ытыыра тии-йэн кэлиэн сөбүн биллэрэн сэрэтэр.
- “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ улахан суолталаах. Ол курдук, оҕо тугу эмэ оҥорорун аһара бобо-хаайа сырыттахха, тугу оҥорорун эппэккэ, бил-лэрбэккэ эрэ, кистээн оҥоро үөрэнэринэн, туох эрэ улахан куһаҕаны оҥорууга тиийэн хааларыттан сэрэтэр.
- “Аһара барыма” диэн этии киһи санаата аһара бара турарын хаһан баҕарар хааччахтыы сылдьара туһалааҕын быһаарар. Аһара барар санаалар сиэри, киһи быһыытын, аһара барар быһыылары оҥорорго тириэрдэн кэбиһэллэриттэн, киһи өйүн-санаатын тулуурун, туттунар күүһүн көмөтүнэн хааччахтыы сылдьара эрэйиллэр.
- “Айыы диэмэ” диэн этии киһи саҥарар тыла өйүн-санаатын уларытарын биллэрэр. Айыы диэн куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар “үчүгэй” эрэ диэн сымыйанан этэн тупсара сатааһыннара улахан сыыһа. Киһи оҥорор быһыылара оҥорбутун кэнниттэн биирдэ икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат. Куһаҕан өйдөбүллээх, куһаҕаҥҥа тириэрдэр тылы элбэхтик саҥара сылдьыы, кэлин бу тыл өйдөбүлэ куһаҕан үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, киһини бэйэтин, ол куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэн сөбүттэн харыс-таннаҕына, куһаҕан тылы элбэхтик саҥарбатаҕына табыллар.
- “Айыыны оҥорума” диэн этии киһи саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаата элбэҕин уонна олору оҥорорун тохтотон, өй киллэрэн биэрэн айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатаан, сыыһа-халты туттунара элбиириттэн харыстыыр аналлаах. Айыыны оҥоруу диэн дьон билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыларыгар киир-сэриттэн сиэри таһынан барар быһыы буолар. Бу быһыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана өссө быһаарылла илигиттэн араас содулу үөскэтиэн сөбүттэн улахан сэрэхтээхтик оҥорулуннаҕына табыллар. Айыыны оҥоруу уустугун, эрэйин, куһаҕаҥҥа тириэрдэн кэбиһэрин бэйэлэрэ оҥорон көрөн эрэйдэммэтэх, туһалааҕы оҥорон таһаарар үлэни үлэ-лээбэтэх дьон айыыны “үчүгэй” диэн сымыйанан этэллэр.
- “Саа биирдэ эстэр” диэн этии киһи төһө да кыһана сатаатар биирдэ умнан дуу, хайаан дуу сыыһа-халты туттунара киирэн кэлэрин биллэрэр. Ол иһин бу этии эстиэхтэрин, тоҕо тэбиэхтэрин сөптөөх тэриллэртэн улаханнык сэрэнэри өйдөтөрө ордук суолталаах.
- “Элбэх оҕолоох буолуу – дьол” диэн этиини сахалар тутуһаллар. Элбэх оҕолор киһи быһыылаахтык иитиллэр, үлэҕэ үөрэтиллэр кыах-тара улаханын сахалар тутуһан элбэх оҕолоно сатыыллар. Кыра эрдэхтэриттэн киһилии быһыылаахтык иитиллибит оҕолоро улааттах-тарына төрөппүттэр дьоллоро саҕаланар, кыайа-хото, күүскэ үлэлээ-биттэрэ сыаналанар, кырдьар мөлтүүр саастара кэллэҕинэ сынньа-лаҥнык сылдьар кыахтаналларын үөскэтэллэр.
Тулуура улахан, өһөс киһи өйө-санаата аһара барарын тутар, хаач-чахтыыр, тохтотунар кыахтанара куһаҕан быһыыны оҥорботун үөс-кэтэр. Сахалар Үрүҥ Аар тойон таҥаралара тулуурдаах буолууну улаатыннаран өй-санаа аһара барарын аҕыйатан сиэри уонна киһи быһыытын тутуһа сылдьары үөскэтэр. Сиэри тутуһары киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран уонна “Аһара барыма”, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэри туһанан ситиһэр кыахтанар.
Сиэри тутуһан олоҕу олоруу көрсүө, сэмэй буолууну үөскэтэр. Көрсүө, сэмэй киһи диэн сиэри тутуһар киһи ааттанар уонна олох салҕанан истэҕинэ сыыһа-халты туттубатынан оҥорор ситиһиилэрэ эбиллэн иһэллэр. Ол аата көрсүө, сэмэй оҕо улаатан, сааһыран истэҕинэ оҥорор кыайыылара элбииллэрин ситиһэр.
Онон сахалар сиэри, көрсүө, сэмэй буолууну тутуһан олохторун сыалын толорон, уһуннук олорууну ситиһэллэр. (2,65).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.