Сиэр киһилии быһыыны үөскэтэр
Сахаларга киһи быһыыта диэн үөрэҕи арыйбыттарын бэлиэтинэн киһилии быһыыны үөскэтэр үөрэҕи - сиэри туһана сылдьаллара буолар. Аан бастаан киһи аһара барар санаатын сиэр хааччахтыыр, онтон туому тутуһуу үөскээн киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини оҥорор. Ол кэнниттэн киһи буолуу үөрэҕин тутуһан оҕолор өйдөрүн-санааларын сайыннаран, үлэҕэ үөрэтэн, киһилии быһыыланыыны үөс-кэтэн сахалар олоххо киллэрэн Киһи таҥараны үөскэппиттэр.
Киһи быһыыта диэн хааччах оҕо тугу оҥорорун барытын улахан киһи курдук оҥорор буоларыгар киллэрэн биэрэргэ аналланар. Кыыһы ийэтэ бэйэтин үтүгүннэрэр, батыһыннарар кыахтаах буоллаҕына, уол аҕата баар буолара эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Киһилии быһыыны тутуһа үөрэнэргэ оҕо улахан киһини үтүктэн, батыһан үөрэнэрэ туһалааҕын уонна түргэнин быһаараннар баҕа санаатын салайан биэ-рэргэ анаан Киһи таҥараны үөскэтэн туһаналлар.
Киһи айылҕа айбытын быһыытынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны тутуһан икки өрүттэнэн сайдар:
А. Киһитийии. Этэ-сиинэ улаатан иһэн үлэнэн эрчиллэн тупсан киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһиитэ.
Б. Киһи буолуу. Оҕо өйө-санаата сайдан, тупсан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорон, киһи буолууну ситиһиитэ.
Бу икки өрүттэртэн киһи бастакытын, киһитийиини, ол аата этэ-сиинэ киһи курдук көрүҥнэниитин олус былыргы кэмнэргэ ситиспит. Аныгы да кэмҥэ дьон эттэрэ-сииннэрэ сайдан, тас көрүҥнэрэ тупсан иһэрин кырдьаҕастар тэҥнээн көрүүнү туһанан билэллэр.
Иккис өрүтү, өй-санаа киһи буолууну ситиһиитин хас биирдии оҕо улаатан иһэн үөрэнэн, баһылаан ситистэҕинэ эрэ табыллар уустук үөрэҕэ буолар. Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситистэҕинэ эрэ киһилии быһыыланар, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтана-рын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Бу быһаарыыны хас биирдии төрөппүт ылынан, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан оҕотун кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун ииттэҕинэ уонна салгын кутун үөрэттэҕинэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлэнэрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Саха дьоно киһини санаата салайарын билэн “Аан дойдуну санаа тутан турар”, “Киһини санаата салайар”, “Киһи – санаа хамначчыта” диэн этиилэри үөскэтэн туһаналлар. Итини тэҥэ, “Саҥарыах иннинэ санаан көр” диэн өс хоһооно тыл санааттан улахан тутулуктааҕын, санаа тылы үөскэтэн таһаарарын биллэрэр. Санаа тылы үөскэтэн өйү-санааны иҥэрэриттэн саха тыла иччилээх диэн ааттанар.
Киһи араас элбэх ыра, баҕа санаалара баһын иһигэр толорулар, өссө таһынан таһымнаан аура диэни үөскэтэ сылдьаллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсаллар:
1. Быстах, араас элбэх санаалар.
2. Сиэри тутуһар, киһилии санаалар.
Санаалар бу уратыларын арыыйда кэҥэтэн быһаарыахпыт:
1. Араас элбэх олоххо туһата суох, түргэнник киирэн ааһар санаа-лар киһи санааларын элбэх өттүн ылаллар уонна быстах санаалар диэн ааттаналлар. Эт-сиин үгүс, араас санааларын барыларын сахалар быс-тах санааҕа киллэрэллэр. Бу санаалар киһини сыыһаны, оҥоруо суох-тааҕы оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөбүттэн уонна олоххо улахан туһата суохтарын биллэрэн итинник, быстах диэн ааты иҥэр-биттэр. Быстах санаалар быстах быһыыны оҥорууга тириэрдэллэрин иһин сиэри туһанан аҕыйата сатыыллар.
Быстах диэн бысталаммыт, бытархай диэни таһынан, туһата суох диэн өйдөбүллээх тыл. “Быстах санааҕа киирэн биэримэ” диэн этии түргэнник үөскээн кэлэр араас санааларга киирэн биэримэ диэн өйдөбүллэнэн тахсарынан сиэр киһиэхэ оҥорор сүрүн туһата буолар.
2. Киһи санаата сиэри тутуһан, таһынан барбатаҕына үчүгэй санаа диэн ааттанар уонна киһилии быһыылары оҥорууга тириэрдэр кыах-танар. Ол аата сиэри тутуһар киһилии санаалар киһилии быһыылары оҥорууга тириэрдэллэрин сахалар тутуһаллар. (1,56).
Киһи санаата хаһан баҕарар саҥаны айа, оҥоро сатыырыттан аһара барар айылҕалаах. Ол иһин аналлаах хааччахтаах буолара ирдэнэр. Бу хааччах аата сиэр диэн ааттанар уонна үчүгэй, олоххо туһалаах үгэс-тэри тутуһа сылдьыыттан үөскээн, киһини ол быһыылары оҥороругар тириэрдэрин тэҥэ, сыыһа-халты буолан тахсалларын аҕыйатан туһала-рын улаатыннарар. Сахалар киһи салгын кута сайдыытын ай диэн тылынан этэн бэлиэтээбиттэр. Араас элбэх саҥаны айар санаалар киһи баһын иһигэр толоруларын, өссө таһынан таһымныы сылдьалларын ай диэн салгын кут сайдарын быһаарар тыл уонна санаа олус түргэнэ, уларыйа охсон иһэрэ биллэрэр.
Киһи санаатыгар саҥаны айа сатыыр, ол санаалара бастаан ыра санаалары үөскэтэллэр. Бу санаалары киһи өйө-санаата сайдарынан туһанан киһилии санааларга киллэрэн биэрдэҕинэ эрэ табыллар.
Киһи санаатыгар ону-маны, саҥаны айа сатыыра, онтун тупсарара, көннөрөрө айар диэн тылынан этиллэр. Айар диэн тылынан санаа ону-маны ырытара, быһаарара барыта этиллэр. Айар диэн тыл икки; ай уонна ар диэн тыллартан хомуллан үөскээбит. Туох эмэ саҥаны айа сатааһыннарын дьон атыттарга биллэрбэт, кэпсии сылдьыбат уратыла-рынан, бу санааларын оҥоруллан биллэ илигинэ кистии сылдьалларын ар диэн үүрэр, тэйитэр өйдөбүллээх тылы холбоон биэрэн быһааран биэрбиттэр. Санаабытыгар айа, оҥорон көрө сатаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, ай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын дорҕооно эбиллэн айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тыл буолан тахсар. Айыы диэн тыл саҥаны айыы кутталлааҕын, ким да оҥорон көрө илигин, ол иһин туох содул үөскээн тахсара өссө биллибэтин, “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ биллэрэр.
Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин быһаарар аналлаах былыргылар айан оҥорбут тылларын харыстаатахпытына, уларыппатахпытына омукпут уһун үйэни ситиһэрин үөскэтэрбит кыаллар. Төһө эрэ кэминэн оҥо-руллубут айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана чуолкайдык быһаарыллан үчүгэйэ билиннэҕинэ үрүҥ айыы диэн буолар, олоххо туттуллар кыах-танар, онтон куһаҕан айыы буолан таҕыстаҕына хара айыы диэн ааттанар, хараардыллар, хаалар, быраҕыллар аналланар.
Сахалар киһи оҥорор быһыылара оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан, икки өрүттэнэн тахсалларын былыр үйэҕэ быһааран, тылла-рыгар киллэрэн айыы диэн тылы икки; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээн биэрбиттэр, “ыы” диэн куһаҕан дорҕооннообуттар уонна улахан сэрэхтээхтик биирдэ эмэ туһанарга этэллэр.
Саҥаны айыыны оҥоруу сиэри таһынан барар, дьон өссө билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара буолан сиэрэ суох быһыыга киирсэр. Ол аата, дьон бу быһыыны билэннэр, үөрэтэннэр сиэрэ ханан баарын быһаара иликтэрэ ити этиини үөскэппит. Сиэри аһара таһынан барбыт саҥаны айыы таах хаалар, туһата суох быраҕыллар дьылҕаланар. Бу быһыы холобурунан улахан термоядернай буомбаны ылыахха сөп. Бэйэтин кэмигэр аһара күүстээх, куһаҕан саҥаны айыы буолан дьону улаханнык куттаан баран, билигин кэлэн таах сытыйа сытар. Арай бу буомба соһуччу тоҕо тэбэн кэбиһиэ диэн дьону улаханнык куттуура утарыта санаалаах дьоҥҥо быстах кэмҥэ да буоллар тэҥнэһиини үөскэтэн сылдьара эйэлээх олох уһааһынын үөскэттэ.
Киһи айылҕаттан саҥаны айан иһэр аналлаах, ол иһин салгын кута сайдар. Арай ол оҥоро, айа сатааһыннарын сиэри таһынан аһара ба-ралларын хааччахтаан, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрдэҕинэ уонна экономика сайдыытын таһымыгар тэҥнээтэҕинэ эрэ, олоххо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорор кыахтанар. Олус элбэх саҥаны айа сатааһыннар кыайан табыллыбакка, сатаммакка олоххо киирбэккэ хааллахтарына, ыра санааны үөскэтэн кэбиһэллэрэ элбиир. Эҥин араас саҥаны айа сатааһыны кумааҕыга суруйдахха даҕаны кыайан оҥорул-лан тахсыбатаҕына уонна олоххо кыайан киирбэтэҕинэ, дьоҥҥо туһа-лаах үрүҥ айыыга кубулуйбакка таах хаалар, быраҕыллар. Былыр-гыттан биллэр көтөр көбүөрү дьон оҥороллоро саҥа чугаһаан эрэр.
Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот араас баҕа санааларын саныы, онон аралдьыйа сылдьара ыра санаа диэни үөскэппит. Ыра санаа үксээтэҕинэ солумсах буолууну элбэтэн кэбиһэр. Санаа олус түргэнник уларыйан иһэрэ солумсаҕырыы улаатарын, бииртэн-бииргэ көтүөккэлээһин, атынтан-атыҥҥа аралдьыйыы элбиирин үөскэтэрит-тэн, туһалааҕы оҥорууну аҕыйатар, суох да оҥоруон сөп.
Солумсаҕырыы ордук элбэхтик ыал олоҕун алдьатарын үгүстүк суруйаллар. Эдэр ыаллар арахсыылара 50 бырыһыаҥҥа тиийэрэ чуга-һаан эрэр. Ыал буолууга былыргы үгэстэри киллэрэн биэрии эрэ омукпут үйэтин уһатыыга тириэрдэрин билиннэхпитинэ табыллар.
Билигин сэбиэскэй былаас хааччахтарыттан босхоломмут Россия дьонун санааларыгар солумсахтара улаатан, уһуннук үлэлэнэр үлэлэр кыаллыбат кэмнэригэр кэлэн хаалыы үөскээтэ. Ону тэҥэ, тыл үөрэх-тээхтэрэ элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар, дьон саҥаны айа сатыылларын аһара күөртээн, эдэрдэр ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥоро сатыыллара эбиллэн, араас өйү-санааны буккуйааччылары, наркотиктары боруобалыыллара уонна араас гаастары сытырҕалыыллара үксүүрүгэр тириэртилэр.
Өйтөн булан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” омук олоҕор оҥорор олус улахан куһаҕанынан кыыс оҕолор кыанар буолаат, биир кыайар айыыларын оҥорон, кыыстарын көрсө түспүт эр киһилэригэр биэрэ охсон кэбиһэллэрин үөскэппитэ буолар. Эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин үтүктэр күүстэрэ улаханыттан уһуннук үөрэтиллэр оскуоланы эдэр, күүлэйдии үөрэммит дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэр. Сымыйанан, була сатаан итэҕэли үөрэтэр ааттаах суруйааччылар, тыл үөрэхтээх-тэрэ уонна учуонайдар эдэрдэр өйдөрүн-санааларын алдьатыы өттүгэр халыйыытын үөскэтэ сылдьалларын бэйэлэрэ да билбэттэр.
Кыыс оҕолор кыыстарын харыстаабаттарыттан кыахтаах, күүстээх эр дьон буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ буккуллан, саха омук мөлтөөн иһиитэ баран эрэр, нууччаларга курдук, сахаларга эмиэ күүстээх тустууктар аҕыйаан иһэллэр. Ол курдук, тустуу күүстээх, сымса хамсаныылары эрэйэр күрэхтэһии буоларынан, киһи этэ-сиинэ төһө күүстээҕин уонна буор кута, хамсаныылары оҥорор кыаҕа төһө сайдыылааҕын чуолкайдык быһаарар кыахтаах. Ол иһин тустууну кыайбат омук дьоно мөлтөөһүн кэмигэр киирэн сылдьаллара, сотору кэминэн уларыйыыга тиийэллэрэ быһаарыллар.
Киһи бэйэтин кыаҕынан толоруон сөптөөх санаалара баҕа санаалар диэн ааттаналлар. Баҕа санаалар сиэри таһынан барбатахтарына эрэ киһи быһыытын тутуһуу табыллар. Сиэри таһынан барбыт баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан хааларыттан таах хааларын тэҥэ, киһи бэйэтин албыннанан быстахтык аралдьыйарыгар эрэ туһалыан сөп.
Киһи баҕа санаатын толороору араас саҥаны айыылары, дьон бил-бэттэрин, оҥорботторун оҥорор. Аһара барар баҕа санаа киһини аһара барар быһыылары оҥороругар тириэрдэриттэн аналлаах хааччахтаах буоларын сахалар быһааран сиэр диэн хааччаҕы үөскэппиттэр. Сиэр киһи санаатын хааччахтаан, аһара барарын тохтотон, киһи быһыы-тыгар киллэрэн биэрэр аналын сахалар таба туһананнар Киһи таҥара үөрэҕин үөскэппиттэр. Сиэр үчүгэйи оҥоруулартан хомуллан үөскүүр уонна үчүгэй быһыылары оҥорууга тириэрдэринэн, олору оҥорууну хааччахтаабат. Дьон үчүгэйи оҥоруулара баһыйдахтарына элбэхтэр быһаарыыларынан, сиэр ол диэки өттүгэр уларыйан, хамсаан биэрэн иһэр. Ол иһин оҥорор үчүгэйдэрэ эбиллэн иһэрэ ситиһиллэр.
Сиэр диэн хааччах киһи өйө-санаата куһаҕан өттүгэр халыйан хааларын тохтоторго аналланарынан дьоҥҥо улахан туһаны оҥорор. “Куһаҕаны санаама, куһаҕан быһыыланан хаалыаҥ” диэн этии ону биллэрэр. Куһаҕан аһара барыыта алдьатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөбүн сиэр хааччахтаан, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр.
Былыргы кэмнэртэн үөскээбит ыал буолуу үгэстэрин тутуспаттан эдэр ыаллар арахсыылара элбээн иһэр. Бука бары көрө түһээт таптаа-бытым диэн этиини сөбүлээннэр уонна имэҥирэн кэлиини тапталы кытта буккуйаннар саҥа көрсүбүт киһилэрин “таптаан” иһэллэриттэн, ыал олоҕо алдьанара элбээтэ. Таптал имэҥтэн тутулуга улаханыттан эмиэ мөлтөөн, уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин сиэр хааччахтыыра ирдэнэрин билигин умнан сылдьаллар. Ол аата таптал эмиэ аһара бар-бакка, сиэри тутуһа сылдьара ирдэнэр.
”Таптаатым да тайахтааҕы да батыһыам” диэн сорох дьахталлар баҕа санаалара аныгы, ырыынак олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт дьа-даҥы өйдөөх-санаалаах дьон баҕа санааларыттан үөскээн сэбиэскэй былаас кэмигэр аһара баран сылдьыбыта, ол олох “үчүгэйэ” өссө ааһан биэрбэтиттэн дьон умна, хааллара иликтэр.
Дьадаҥы диэн ырыынак олоҕор, сиэригэр сөп түбэспэт, туох да баайа-мала суоҕун тэҥэ, үлэни үлэлиэн баҕарбат, буор кута сайдыыта суох киһи буоларын сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар кистии сатыылларын дьон саҥа билэн эрэллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар көҥүллэринэн барыыларыттан Россия дьоно барылара дьадаҥылар өйдөрүнэн-санаа-ларынан, буор куттарынан сутулланнар, ханнык да үлэ көрүҥэ кыал-лыбат кэмэ кэлбититтэн, бу былаас бэйэтэ уларыйбыта.
Ыал олоҕун сиэрэ кэргэнниилэр күнүүлэһэллэрэ аһара барбатыгар туһуланар. Күнүү аһара барыыта ыал олоҕун алдьатар, үрэйиэн да сөп. Атаахтык иитиллэр эдэрдэр тулуура суохтара улаатан иһэриттэн күнүү аһара барара элбээтэ. Кэргэнниилэр тулуурдара аҕыйаабытын бэлиэти-нэн куукуналарын иһигэр ас астыырга туттуллар быһаҕынан киирсэн кэбиһэллэрэ элбээн, сиэри таһынан барбыта ыраатта.
Өһөс диэн тулуур улаатыытын биллэрэр тыл. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурдаах киһини улаатыннарарга, сахалары сайыннарарга аналлаах. Сайдыы хантан кэлэрин этэн биэрэр бу өс хоһоонун, Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһана сылдьыы эрэ-йиллэр кэмэ, ырыынагы кытта кэлэн оҕолору иитии, үөрэтии кытаатан биэрэрин уонна атаахтатыыны суох оҥорору ирдиир.
Киһиэхэ хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунуу тиийэн кэлиэн сөп. Сыыһа-халты туттунуом суоҕа диэн этии сыыһатын, быһа этинии буолан хааларын “От тюрьмы и от сумы не зарекайся” диэн нууч-чалыы өс хоһооно биллэрэрэ киһиэхэ ордук тиийимтиэ. Киһи тиэтэ-йэриттэн, ыксыырыттан сыыһа-халты туттунара киирэн кэлиэн сөбүт-тэн хаһан баҕарар сэрэнэ, харыстана сылдьара эрэйиллэр.
Сиэри тутуһар, таһынан барбат киһи көрсүө, сэмэй диэн ааттанар. Көрсүө, сэмэй киһи тулуура, туттунар күүһэ улаханыттан, үлэни-хамнаһы кыайарыттан, киһилии майгына элбэҕиттэн, ыал олоҕун ыараханнарын холкутук тулуйарыттан, элбэх оҕону иитэн, үөрэтэн улаатыннарарыттан аймахтары, омугу сайыннарар кыахтааҕын билэн сахалар таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Онон киһи олоҕун бары өрүттэригэр аналлаах сиэр үөскээн сыыһа-халты туттунартан, киһи быһыытын таһынан барартан харыстыыр. (2,48).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.