Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа
Айылҕаттан айыллан салгын кута сайдарынан киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара барар аналлаах. Ол аһара барыы ай диэн тылынан этиллэн салгын куту үөскэтэр. Киһи ону-маны барытын баҕара саныан сөп. Киһи баҕа санаата икки аҥы арахсар:
1. Киһилии баҕа санаа. Бу баҕа санаа өссө туһалаах диэн ааттанар, ол аата бу баҕа санааны толордоххо олоххо туһаны аҕалыы кыаллар. Туһалаах баҕа санаа туолуута киһи дьолу билэрин үөскэтэр.
2. Ыра санаа. Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот баҕа санаалара ыра санаалар диэн ааттаналлар. Бу санаалар киһини аралдьытарга, албынныырга эрэ аналлаахтар уонна өй-санаа аһара барыыларын үөскэтэллэриттэн, аны харыстаныы эрэйиллэр.
Киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрдэҕинэ эрэ олоҕо табыллар, сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын тэҥэ, киһи быһыытын тутуһан олоҕун киһи быһыылаахтык уһуннук, атыттары кытта эйэлээхтик олорор кыахтанар. Сахалар өй-санаа аһара барар ити уратытын былыр үйэҕэ үөрэтэн билэннэр сиэр диэн аналлаах өйү-санааны табан хааччахтааһыны олохтоон киһи оҥорор быһыытын тутуһары үөскэппиттэр. Киһи урут оҥоруллубут үчүгэйгэ тириэрдибит быһыыны тутуһа сырыттаҕына сиэри тутуһар уонна үчүгэй быһыыны хатылаан оҥорор кыахтанар.
Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа ааттанар. Сиэри тутуһуу диэн үчүгэйгэ тириэрдибит санааны туһанан саҥа оҥорор быһыыны уруккуну хатылаан, өссө тупсаран оҥорон үчүгэйи элбэтэн тарҕатыы ааттанар.
Санаа киһи оҥорор быһыытын салайар, сирдээн биэрэр. Сиэр киһи оҥорор быһыытын өссө оҥоруон инниттэн көннөрөн биэрэр, үчүгэйи оҥоруу диэки салайар кыахтанар. Сиэр диэн хааччах улахан туһатынан киһи оҥорор быһыытын өссө оҥоруон инниттэн үчүгэйин, куһаҕанын арааран көннөрөн, тупсаран биэрэригэр буолар.
Киһи оҥорор быһыылара уонна саҥаны айыылара оҥорон кэбиспитин кэнниттэн атыттар билэн, көрөн, үөрэтэн баран ханнык быһаарыыны ылыналларыттан тутулуктанан үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара арыллан биллэр уратылаахтар. Ханнык да быһыы эбэтэр саҥаны айыы оҥоруллуон иннинэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбат, хайдах буолан тахсара оҥорортон улаханнык тутулуктанан хаалар. Ону тэҥэ, санаа Анараа дойдуга сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан таба быһаарыллыбат. “Санаа диэн санаа буоллаҕа” диэн этэн сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ ону билинэр. Сиэр киһи оҥорор үчүгэй быһыыларыттан, олох уопутуттан үөскээн сайдан киһи быһыыта диэн киһи оҥорор быһыытын хааччаҕын үөскэппит. Ханнык эрэ оҥоруллубут быһыы үчүгэйи үөскэттэҕинэ, үчүгэйгэ тириэртэҕинэ, ол быһыыны хатылаан оҥорууга тириэрдибит санаа үчүгэй, сиэри тутуһар санаа буолар уонна киһи бу оҥорор быһыыта үчүгэй буолара ситиһиллэр кыахтанар.
“Киһини санаата салайар” диэн этиини сахалар туһаналлар. Санаа аһара барарын тохтоторго сиэр диэн хааччаҕы үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр. “Куһаҕан санааны санаама” диэн үөрэх сиэри тутуһууну үөскэтэр. Куһаҕан санаа элбэхтэ хатыланан, кэлин үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, киһи бэйэтэ ону оҥорон кэбиһэрэ тиийэн кэлэн улахан куһаҕаны үөскэтиэн сөбүттэн сиэри тутуһа сылдьыы оҥорор быһыы үчүгэй буоларын хааччыйар аналлаах.
Төрөппүт оҕотун сайдан иһэр өйүн-санаатын харыстыырга кыһанара эрэйиллэр. Оҕо өйүн-санаатын харыстааһын диэн аһара барар өйү-санааны сиэри тутуһан аһара ыыппат буолуу ааттанар. Оҕолорун харыстыыр төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн сиэри тутуһа сылдьарга үөрэтэллэрэ сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ бары араас үрдүк үөрэхтэри баһылаабыт дьон. Үөрэхтээх дьон сыыһаларын биллэхтэринэ өйдөнүөхтэрэ, сиэри тутуһуохтара, киһилии быһыыланыахтара, сыыһаларын көннөрүөхтэрэ диэн санаа урут баар этэ. 2006 сыллаахха “Айыы үөрэҕин алҕастара” диэн ыстатыйаны бары ааҕар “Чолбон” сурунаалларыгар бэчээттэппитим. Ол үлэҕэ бу сымыйа үөрэх элбэх сыыһалар-дааҕын, итэҕэл үөрэҕэ кыайан буолбатын, ол иһин секта буоларын арыйан, бэчээккэ таһааран дьоҥҥо тириэрдибитим. (12,70).
Өй-санаа, итэҕэл үөрэҕэр улахан сыыһа баара арыллан бэчээккэ тахсыбытын кэнниттэн үөрэхтээх, билиилээх дьон сыыһаларын көннөрүөхтэрэ диэн албын санааҕа киирэн сылдьыбыт эбиппин. Кыайан көммөт дьон эбиттэр. Арай саҥа тэриллибит “Тэтим” араадьыйаҕа “айыы буолуҥ” диэн алгыс этэн дьону ыҥыралларын син тохтото сылдьыбыттара эрээри, 2022 сыллаахха сайын эмиэ саҕалаан баран кыһын кэлэн эмиэ тохтоттулар.
Биир эмэ оҕо айыыны оҥорон бэйэтигэр тиийинэрин бу дьон бэйэлэригэр ылымматтар. Билигин ыар айыыны оҥорон, антисептиги иһэн кэбиһэн 8 киһи өлбүтүн кэннэ айыыны оҥоруу куһаҕаҥҥа тириэрдэрин туһунан тугу эмэ өйдөрүгэр түһэрэллэр дуу, суох дуу? Бу кэмҥэ саҥаны айыыны оҥорон улахан атомнай буомбалары сайдыылаах диэн ааттанар дойдулар элбэҕи оҥостон бараннар, ол буомбалара эстэн хааллаҕына ханна куотан саһалларын билбэккэ эрэйдэнэ сылдьалларын үөрэхтээх дьон син билиэхтэрэ этэ.
Айыыны оҥоруу диэн сиэри таһынан барар, дьон билбэт, ол иһин оҥорбот ураты, саҥа быһыылара буолар. Ону оҥоруу улахан сэрэхтээх буолууну эрэйэр. Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһынтан биир эмэ эрэ табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥороро биллэр. Сайдыыны аҕалар туһалаах саҥаны айыы диэн биир эмэ буолан хаалар. Онтон атын оҥорулла сатыыр айыылар бары кэриэтэ сатаммаккалар, табыллыбаккалар куһаҕаны элбэтэллэрин үлэһит, бэйэлэрэ оҥорор, тутар дьон билэллэр. Бу айыыны оҥоруу уратытын дьон бары билэн тутуһа сылдьаллара ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Куһаҕан айыыны анаан-минээн өссө куһаҕан буоллун диэн оҥорор дьон эмиэ бааллар. Бу куһаҕан дьон хаһан суох буолаллара кыайан быһаарыллан биллибэт. Дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттаан кэбиһэллэрэ хаһан да суох буолбат, баар буола турар.
“Айыы үчүгэй” диэн этэннэр тыл үөрэхтээхтэрэ сиэри тутуспаттарын тэҥэ, атыттары тутуһумаҥ диэн ыҥыраллар, эдэрдэри айыыны оҥорон сиэри таһынан барарга үөрэтэллэр. Саха дьоно “Сиэри тутуһа сырыт” диэн этиилэрин тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ тутуспаттар уонна ол тутуспаттарын дьоҥҥо барыларыгар тарҕата сатыыллар.
Сахалыы олох сиэрин тутуспат, киһи быһыытын таһынан барарга ыҥырар тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарын тохтотор кэм буолла.
Итэҕэл үөрэҕэ ханнык да онтон-мантан булуута, эбиниитэ суох буолара табыллар. Сахалар таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕин баһылаабыттара хас да тыһыынча сыллар буолбуттара өйтөн-санааттан туттулуктаах тыллар элбэхтэриттэн биллэр.
Киһи оҥорор быһыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки аҥы арахсаллара хаһан да уларыйбат. Киһи оҥорор быһыытыттан көрөн, арааран ханнык өйдөөх-санаалаах киһи буолара быһаарыллар:
1. Үчүгэй быһыылары оҥорор киһи үчүгэй быһыылаах диэн ааттанар. Дьон бары үчүгэй диэн ааттыыр быһыыларын оҥоро сатыылларыттан үчүгэй быһыылар олус элбээбиттэр.
2. Куһаҕан быһыылары оҥорор киһи куһаҕан быһыылаах буолан хаалыан сөп. Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ куһаҕан быһыылар аҕыйаан иһэллэр эрээри, суох буолар кыахтара суох. Дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттыыллара хаһан да симэлийэн хаалбат.
Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, сөбүлэһии өрүтэ үөскээн тахсан иһэр. Бу үһүс өрүт үөскээн тахсарын сахалар быһаараннар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппиттэр уонна бэйэлэрэ сөптөөх быһыыны оҥороллорун, үһүс өрүтү үөскэтэн тутуһалларын биллэрэн Орто дойдуга олоробут диэн этинэллэр.
Киһи өйө-санаата аһара барара элбэҕиттэн анаан-минээн сиэр диэн ааттаах хааччахтаах буоларын сахалыы таҥара үөрэҕэ үөскэтэн дьону киһи быһыытын тутуһарга үөрэтэр. (1,84).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.