Сиэр-туом
Сахалар элбэхтик сиэр-туом диэн холбуу этиини олохторугар туһа-наллар. Бу холбуу этиллэр тус-туспа тыллар өйдөбүллэрэ холбоһон суолталара өссө улаатарын үөскэтэллэр. Бу быһаарыы эйэ-нэм диэн холбуу этиини ырыттахха чуолкайданан тахсар:
- Эйэ диэн биллэр тыл. Эйэлээх буолууттан олох тутуллар. Эйэни бары сөбүлүүллэр, тутуһа сылдьаллар, харыстыыллар, бэйэлэрин икки ардыларыгар эйэлээх сыһыаны олохтууллар. Эйэ харыстаннаҕына, эйэҕэ сэрэхтээхтик, олус харыстабыллаахтык нэмин билэн сыһыаннас-тахха табылларын уонна биир куһаҕаннык этиллибит тыл эйэни алдьатарын, үрэйэрин сахалар билэллэр.
- Нэм диэн нэмин билэн, сэрэхтээхтик туттууну үөскэтэр тыл. Күүһү аһара туттубакка, нэмин билэн, ол аата кээмэйдээн туттунарга ыҥырар аналлаах тыл буолар. Киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ күүһүн аһара туттарыттан үөскүүрэ олус элбэхтик бэлиэтэнэр.
Эйэ-нэм диэн холбуу этии эйэҕэ нэмин билэн, сэрэхтээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар туһалааҕын биллэрэр. Биир кыра да сыыһа саҥарыыттан, туттунууттан эйэ алдьанан хааларын уонна өр кэмҥэ кыайан көммөтүн таба сыаналыыры үөскэтэр.
Саха дьонугар эйэлээх буолуу кэлбэтин, үөскээбэтин тыл үөрэх-тээхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла анаан-минээн оҥоро сыл-дьаллар. Кинилэр эйэ-нэм диэн холбуу этии оннугар эйэ-“дэм” диэн этиини туһаннара сатааннар саҥа үөскүү сатыыр эйэни киһиргэтиини, дэбдэтиини туһанан алдьатыыны оҥороллор. Бу быһаарыы сэбиэскэй былаас үөскэппит тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылара уонна учуонай-дара саха дьонугар туһаны оҥороллоро аҕыйаҕын, үчүгэйи оҥорбута буола сылдьан улахан куһаҕаны оҥороллорун биллэрэр.
Сиэр-туом диэн холбуу этии өйдөбүлэ күүһүрэрин быһаарарга анаан биһиги сиэр уонна туом диэн тыллар тус-туспа өйдөбүллэрин кыах баарынан толору быһаара сатыахпыт:
- Сиэр диэн үчүгэй үгэстэртэн үөскүүр өй-санаа хааччаҕа ааттанар. Киһини санаата салайарын былыргыттан билэн, куруук аһара бара сатыыр санааны хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэргэ анаан сиэри үөскэппиттэр. Сиэр диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ туһанар үгэһэ куруук аһара бара сатыыр өйү-санааны хааччахтыырга уонна оҥорор быһыыны киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэргэ анаан туттуллар. Саха үлэһит дьоно олохторугар сиэри тутуһа сылдьал-ларыттан сыыһа-халты туттуналлара аҕыйыыр уонна олохторун киһи быһыылаахтык олорон уһун үйэни ситиһэр кыахтаналлар.
- Туом диэн киһи оҥорор үчүгэй быһыыта хос-хос хатыланан, куруук оҥорор быһыыга кубулуйан үгэһи үөскэппитэ ааттанар. Туох эрэ үчүгэйи оҥорууга аналлаах ураты быһыыны элбэхтик хатылаан оҥоруу сиэри тутуһуу диэн ааттанар уонна куруук туттуллар үгэһи үөскэтэр, кэлин өссө элбэхтик хатыланан туомҥа, онтон эти-сиини үөрэттэҕинэ үөрүйэххэ кубулуйарын сахалар туһана сылдьаллар.
Киһи баһым иһигэр сылдьар дии саныыр санаата ханна баҕарар тиийэр, туохтан да иҥнибэт, кыайан тутуллубат, атыттарга биллибэт уратылаах. Санаа Ол дойдуга сылдьар, ол иһин Бу дойдуга биллибэт, көстүбэт. Санаа ити курдук элбэх кыахтааҕыттан, аһара барар санаата хаһан баҕарар улахан, киһи этин-сиинин кыаҕын таһынан бара сыл-дьара элбээн хаалар. “Сүрэх баҕатын, сүһүөх кыайбат” диэн этэн саха-лар киһи араас баҕа санааларын этэ-сиинэ кыайан сиппэтин, толорбото элбиирин биллэрэллэр. Киһи санаата атын сиргэ, туспа дойдуга сылдьарын сахалар былыргыттан билэн Анараа эбэтэр Ол дойду диэни олохтообуттар. Санаа туспа дойдуга, Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьар, Бу дойдуга көстүбэт, биллибэт. Онтон киһи оҥорор быһыыта көстөрүн, биллэрин иһин илэ көрүү, оҥоруу диэн арааран ааттыыллар. Киһи санаата анараа дойдуттан кэлэн киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйуутун уратытын илэ диэн ааттаан туспа араараллар.
Санаа Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан араарыллан быһаарыллыбат, киһи араас санаалары барыларын саныы сылдьыан сөп. Онтон санаа оҥорор быһыыга кубу-луйдаҕына хайдаҕа илэ биллэн, Бу дойдуга тиийэн кэлэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан быһаарыллар кыахтанар.
Санаа атын дойдуга сылдьарыттан түүлү көрүү туспа уратыланан тахсар. Түүл диэн өй-санаа үгэс буолбутун көрүү ааттанар. Ити уратытын тутуһан түүлү көрүүнү туспа тойонноон, ол көстүбүт үгэскэ иҥмит өйдөбүлүнэн быһаарыы үгүстүк таба буолан тахсарыттан түүлү тойоннооһун үөрэҕэ сайдан туттулла сылдьар.
Түүлү көрүү киһи санаата Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьарын биллэрэр. Ол курдук, түүлгэ көстөр бэлиэлэргэ иҥэн сылдьар үгэстэри таба быһааран тойоннооһун туттуллар. Түүлү көрүүлэри уонна киһи Орто дойдуга сылдьан ону-маны көрөрүн тус-туспа араардахха эрэ табыллар. Ол иһин киһи Бу эбэтэр Орто дойдуга сылдьан тугу көрөрүн, ону-маны оҥорорун илэ көрүү эбэтэр илэ оҥоруу диэн түүл көстүүлэриттэн арааран ааттыыллар.
Киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһааран олоххо киллэрии кэнниттэн үчүгэйи - Үөһээ, онтон куһаҕаны – Аллараа дойдуларга араарыы үөскээбит.
Үөһээ уонна Аллараа дойдулары айан туһаныы киһи үчүгэй уонна куһаҕан санаалара сылдьар сирдэрин булларыы буолан бэйэтин кэмигэр үчүгэй санаалары элбэтэргэ туһалаабыт. Ол курдук, үчүгэй санаалара элбэх киһи үчүгэй быһыылары оҥороро биллибитэ ыраап-пыт. Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үөскээбит Христос таҥара үөрэҕэ дьон үчүгэй быһыылары оҥороллорун элбэтээри, үчү-гэйи оҥорор Христос таҥара баар диэн этэн, кинини үтүктүүнү, батыһыыны үөскэтэн, үчүгэй быһыылары оҥорууну элбэтэн Аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт. Бу Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар Орто дойдуну айан баар оҥоруу киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсалларыттан балар икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэр түбэһэр үһүс өрүт сөп, таба буолууну үөскэтэрин арааран билииттэн сайдан тахсыбыт.
Орто дойду үөскээһинэ киһи санаата үчүгэй да, куһаҕан да өттү-лэригэр аһара халыйан барбакка, олор икки ардыларынан, ортотунан сөп түбэһиитэ киһи санаата уонна оҥорор быһыыта хайа да өттүгэр аһара баран хаалбатын хааччыйарга аналланар.
Сиэр-туом диэн киһи санаатын уонна оҥорор быһыыларын хаач-чахтара буоланнар, өссө сайдан киһи быһыытын үөскэппиттэр. Сиэр диэн киһи санаата аһара барарын, ыра санааҕа кубулуйан хааларын эбэтэр сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн кэбиһэрин тохтотор, онтон туом, маннык оҥордоххо туһалаах буолар диэн көрдөрөн биэрэн, үтүгүннэрэн оҥорор быһыылары хааччахтаан киһи быһыытыгар кил-лэрэн биэрэр аналлаахтар. Киһи оҥорор быһыылара аһара баралларын туому тутуһуу хааччахтыыр. Үчүгэй, туһалаах быһыылары үтүктэн элбэхтик оҥоруу туому толоруу диэн ааттанар. Туому толорууттан киһиэхэ үчүгэй үгэс үөскээн, ол туому бэйэтэ толоро сылдьар киһиэхэ кубулуйара салгыы сайдан киһи быһыылаах буолууну үөскэппит.
Үөрүйэх буолууга тиийбит үчүгэй быһыылар туом диэн ааттанал-лар. Ол аата туому тутуһуу диэн олоххо үчүгэйэ быһаарыллыбыт быһыылары элбэхтик хатылаан оҥорон, бэйэ өйүгэр-санаатыгар үгэс оҥостунуу уонна ону толоро сылдьан үөрүйэҕи үөскэтинии буолар.
Туому тутуһан кыра оҕону иитии ордук туһалаах. Ол курдук, оҕону сыыһа иитэн кэбиһии, атаахтатыыга тириэрдэн куһаҕан иитии-лээх оҥорон кэбиһэриттэн харыстанан сахалар Кут-сүр үөрэҕин айан туһаналлар. Кут-сүр үөрэҕин билэр, тутуһар аҥардас да дьахтар уол оҕотун киһи быһыылаах буолууга иитэр, үөрэтэр кыахтанарын, аҥар-дас дьахталлар элбээбит кэмнэригэр туһаныы эрэйиллэр.
Дьон элбэхтик хатылаан оҥорбут быһыылара сыыһа-халты буолан тахсаллара аҕыйыырыттан оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ туттуллаллара табыллар. Ол курдук, оҕо уҥа илиитинэн тутта үөрэнэрэ, бу илиитин аан бастаан хамсата үөрэтэриттэн тутулуктанар. Уҥа илиитинэн туттунар оҕо киһи быһыылаахтык, туому тутуһан иитиллибитин биллэрэр. Уҥа өрүт диэн эр дьон өрүттэрэ, үлэни үлэлииргэ уҥа өрүт урутаан туһанылларыттан үөскээн олоххо киирбит.
“Сах” диэн тимир уустарын уот таҥараларын аатынан сахалар олус былыргы кэмнэргэ ааттаммыттар. Ол иһин саамай итэҕэйэр айыылара уот иччитэ Хатан Тэмиэрийэ буолар. Аналлаах уоту аһатар туому, үгэһи бары туһана сылдьаллар. Саамай сөбүлүүр, харыстыыр, үчү- гэйдик умайар аһылыктарыттан талан ылан уоту аһаталлар, уот күөдьүйдэҕинэ күүс, көмө көрдүүллэр. Уот иччитэ үчүгэйдик умайар, уоту күөдьүтэр аһылыгынан аһаттахха биллэрдик үөрэр, күүһүрэр, көмөлөһөр санаата кырдьык улаатыан сөп. Былыргыттан уоту аһа- тыыга арыыны, сыаны туһаналлара. Кыра алаадьыга эбэтэр килиэпкэ арыыны элбэхтик ууран аһатыы табыллар.
Туому уларыта сатаабакка туһанар ордук. Уокка улахан, элбэх алаадьылары биэрэр туһата суох. Алаадьы кыра уокка умайбат, хоруорар, буруолуур, куһаҕан сыты таһаарар, ол сытынан абааһылар суоллара арыллыан сөп. Ол курдук, куһаҕан, дьаар сытын абааһылар таһаараллара элбэх кэпсээннэртэн биллэр.
Сахаларга саамай бэлиэ кэминэн кэтэһиилээх саас кэлиитэ ааҕыллар. “Күөххэ үктэнии” диэн сир-дойду көҕөрүүтэ кэлиитэ аат-танар. Саас сайыҥҥа уларыйар кэмиттэн саҥа сыллара саҕаланар, сир-дойду, мастар көҕөрөн барыыларыттан олох саҥалыы, тупсан салҕанар кэмэ кэлэрин үөрэ-көтө көрсөллөр.
Ыам ыйын 22 күнэ сайыҥҥы Ньукуолун күнэ диэн ааттанар уонна сайыны көрсүү сиэрэ-туома ыытыллар. Олус былыргы кэмнэртэн сахалар Ньукуола таҥараны билэллэрин биллэрэр. Мутукча көҕөрөр, күөх от бытыгырыыр. Күөххэ үктэнии кэмэ кэлэр, үрүҥ ас дэлэйэр. Сахалар бу кэми бэлиэтээн көрсөллөр, саҥа сылы көрсүүнэн, дьылы туорааһынынан ааҕаннар ыһыахтары тэрийэллэр.
Бэс ыйын 3 күнүгэр Көстөкүүн таҥара күнүн ылаллар. Бу таҥара кэмигэр Саха сирин үрдүнэн анды кэлиитэ буолар. Ол эрээри, Константин диэн ааттаах биллэр ыраахтааҕы Византияҕа баар буола сылдьыбытын сахалар билэллэрэ салгыы чинчийиини эрэйэр.
Бэс ыйын 22 күнүгэр ыытыллар ыһыах Күн таҥараҕа аналлаах. Ол иһин күн саамай уһаабыт, күүһүрбүт кэмигэр ыытыллар. Ыһыах сиэрэ-туома тутуһулларыттан билигин сахалар түмсүүлэрэ күүстэнэн, биир санааланыылара үөскээн, сайдан иһэр. Күн таҥара үөрэҕэ сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэлэрэ арааран билэн олохторугар таба туһаналларын үөскэтэрэ улахан туһаны оҥорор.
Ыһыах биир биллэр туомугар оһуохай киирсэр. Элбэх киһи бииргэ мустан биир киһи этэрин хатылыыллара, бу этии өйүн-санаатын иҥэринэллэрэ, биир тэҥник хамсаналлара, биир санааланыыларын түргэнник үөскэтэр күүстээҕэ оһуохайдаатахха биллэр. Саха дьонун бииргэ түмэр туомунан оһуохай буолар.
Эр дьон уонна дьахталлар бииргэ оһуохайдааһыннара үөрүүгэ, ыһыахха аналланар, олох тупсубутун, дьон икки өрүттэрэ биир санааланыыларын бэлиэтиир көстүү буолар. Эр дьон түмсэн туспа оһуохайдааһыннара олоххо ыарахан кэмнэр кэлбиттэрин биллэрэр, олох ыараханын тулуйууга бэлэмнэнии буоларынан уратыланар.
Ынах, сылгы сүөһүлэрин кырыалаах кыһыны этэҥҥэ туоратыыга анаан от аһылыгы бэлэмнээһини сайын саамай үтүөтүгэр от ыйын 12 күнүгэр саҕалыыллар уонна Бөтүрүөп таҥара күнүнэн ааҕаллар. Бу Бөтүрүөп таҥара сахалар үөскэппит таҥаралара буоларын Саха сири-гэр от үүнэр, ситэр кэмэ сөп түбэһиитэ быһаарар.
Күһүҥҥү, балаҕан ыйын 22 күнүгэр ыытыллар Улуу Тойон таҥа-раҕа аналлаах ыһыаҕы оннугар түһэрии билигин сахалартан ирдэнэр. Күүстээх, өһөс санааны киһиэхэ үөскэтэргэ, бу таҥара үөрэҕин туһата ирдэнэр кэмэ ырыынагы кытта кэлбитин билиннэххэ табыллар. Ол курдук, элбэх омуктар бииргэ олорор сирдэригэр хайа омук үлэни кыайа-хото үлэлиирэ, этэ-сиинэ бөҕөтө, тулуурдааҕа салгыы сайда-рыгар олук буолар кэмэ биһиэхэ тирээн кэллэ.
Алтынньы 14 күнэ - Бокуруоп таҥара күнэ. Бу кэмҥэ кыстык хаар халыҥнык түһэн сири-дойдуну саба бүрүйэрэ уонна кыһыҥҥы сыарҕа айанын суола арыллара Саха сиригэр эрэ кэлэринэн, бу таҥараны сахалар үөскэппиттэрэ быһаарыллар.
Былыргы үгэстэр тустарынан К.Д.Уткин маннык суруйар:
- Саха омук үйэлээх үгэһэ – төрүт культурабыт сиһэ буолар. Үгэс төннүбэтэҕинэ, сахалыы майгы сатарыйарыгар тиийэр. Ити инниттэн ийэ куппутугар, хайаан даҕаны эргиллиэхпитин наада. Салгын кут салаллыах, буор кут булуллуох тустаах. (1,148).
Киһини сыыһа-халты туттунарыттан көмүскүүр, харыстыыр Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ сахаларга эрэ баар. Бу таҥара күүһүнэн туһанар көрсүө, сэмэй, тулуурдаах майгылаах, үлэни кыайар, сиэри тутуһар сахалар сайдыыны ситиһэр кэмнэрэ кэллэ.
Онон сиэр-туом диэн холбуу этии өй-санаа аһара барарын хаач-чахтаан уонна киһи быһыытын тутуһууну үөскэтэн куруук туттулла сылдьаллара, омук сайдыыны ситиһэригэр улахан туһаны оҥорор. (2,68).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Уткин К.Д. Сах саҕаттан. Ытык санаа ыйар ыллыгынан. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – 288 с.
2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.