Сиэр-майгы
Саха дьоно өй-санаа үөрэҕин дириҥник үөрэтэн баһылаабыттарын бэлиэтинэн майгы диэн элбэх өй-санаа уратыларын хамсаныылары үөскэтэр үс куттартан туспа арааран туһаналлара буолар.
Майгы диэн өй-санаа түмсүүлэрэ киһи быччыҥнарын хамсатыыга быһаччы кыттыспаттарынан куттартан улахан уратылаахтар уонна атыттары кытта сыһыаны олохтуур өйдөр-санаалар буолаллар.
Майгы киһи сүрүттэн улахан тутулуктаах. Сүр күүһүрэн истэҕинэ майгы кытаатан биэрэр уонна киһи олус киэҥ, элбэх өйүн-санаатын быһаарар уратылаах. Кыылларга, көтөрдөргө эмиэ майгы баар. Сым-наҕас майгылаах көлөнү үлэһиттэр ордук сөбүлүүллэр.
Майгы диэн өй-санаа сайдан, элбэхтик хатыланан истэҕинэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан үгэстэри үөскэтиэн сөп. Өссө салгыы сайдан дириҥник олохсуйдаҕына, ол аата олус элбэхтэ хатылан-наҕына салгыы уларыйан эти-сиини үөрүйэхтэргэ кубулутуон сөп. Үөрүйэҕи үөскэттэҕинэ эккэ-сииҥҥэ уларыйыылары киллэрэн умнул-ла охсубат өйдөбүлгэ кубулуйар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ утум-нааһын нөҥүө бэриллэн иһэрэ быһаарыллар.
Үгэс буолбут майгы умнуллубат, хаһан баҕарар өйдөнөн кэлэр кыахтанар. Бары кыыллар, көтөрдөр үгэстэринэн салаллан сылдьал-лар уонна үгэскэ кубулуйбут быһыыларын оҥороллор.
Үгэскэ эбэтэр үөрүйэххэ кубулуйбут майгы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Үчүгэй майгылар. Дьону кытта сыһыаны тупсарыыга аналлаах майгылар үчүгэй майгылар диэн ааттаналлар.
2. Куһаҕан майгы. Дьоҥҥо куһаҕан сыһыаны үөскэтэр майгылар, куһаҕан майгылар диэн ааттаналлар уонна киһилии быһыылаах дьон аһара ыыппакка хааччахтыы сылдьар аналлаахтар.
Киһи бэйэтэ ханнык да майгылаах буоларын билиммэккэ сыл-дьыан сөп. Ол барыта майгы киһиэхэ бэйэтигэр аан бастаан туһаны оҥороругар саһан сылдьар. Ону тэҥэ, кыыһырар майгы диэн атыттар саба түһэллэриттэн көмүскэнэргэ туһалыыр.
Элбэх дьону кытта бииргэ олоруу киһи майгына тупсан иһэригэр тириэрдэр. Киһи атын киһиэхэ сыһыана майгы тупсан иһэрин уонна киһилии майгыга уларыйарын үөскэтэр. Ол аата атын дьоҥҥо үчүгэй сыһыаны олохтуур майгы, киһилии майгы диэн буолар.
Сахалар киһилии киһи диэн этиилэрэ киһи майгына көннөрү киһи майгыныттан өссө тупсубутун, үчүгэй буолбутун биллэрэр сыалга тут-туллар. Олох салҕанан баран истэҕинэ майгы киһи майгыныттан өссө тупсан иһэрин быһааран ити хоһулаан этиини тутталлар.
Үчүгэй майгылар төһө да элбэхтэрин иһин, куһаҕан майгылар кыралаан аҕыйыыллар, симэлийэн хаалар кыахтара суох. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ иитиитэ табыллыбакка, атаахтатыы диэки халыйан хаалыыта куһаҕан майгы баар буола турарыгар тириэрдэр.
Сиэр-майгы диэн холбуу этиини элбэхтик туттабыт. Майгы диэн өй-санаа, ол иһин түргэнник уларыйан, куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалары-нан ханнык эрэ хааччахтаах буолара ирдэнэр. Үчүгэй да, куһаҕан да майгылар аһара барыылара киһи олоҕо табыллыбатын үөскэтэллэр, ордук куһаҕан майгы аһара бардаҕына өссө улахан куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэрдэрэ букатын табыллыбат. Ол иһин майгы сиэри таһынан барбата табылларын сахалар арааран билэн сиэр-майгы диэн холбуу этиини туһанан куһаҕан майгыны хааччахтыыллар.
Майгы уларыйыытын Леонид Попов маннык суруйан бэлиэтиир: “Итинник тыллаах-өстөөх, суостаах-суодаллаах эмээхсин кийиититтэн куоттаҕа үһү... Сахаларга тутуһуллар сиэр-майгы кэһиллибит ыала быһыылаах. Кийиит хотунун утары көрүө суохтаах...” (1,164).
“Сиэр-майгы сатарыйбыт” диэтэхтэринэ майгы сиэри тутуспакка, таһынан барбыта бэлиэтэнэр. Айыыны элбэҕи оҥоро сатааһын сиэри тутуспаты үөскэтэн “Сиэр-майгы сатарыйбыт” диэн этиигэ уонна куһаҕаны оҥоруу элбээһинигэр тириэрдэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ айыыны “үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр, өйтөн була сатаан “айыы үөрэҕин” айаннар сиэр-майгы сатарыйбыт кэмигэр сахалары киллэрдилэр. Өссө була сатаан “айыы-сиэр” диэн этэ сатыыллара өйгө-санааҕа букатын сөп түбэспэт. Айыы сиэри таһынан барар быһыы буолан холбуу этиигэ табыллыбаты үөскэтэр. Бу сымыйа үөрэх куһаҕан дьайыытыттан эдэрдэр араас саҥаны айыыны оҥоро сатаан буруйу-сэмэни оҥороллоро, арыгы иһэллэрэ, наркотикка убаналлара, сыыһа-халты туттуналлара уонна бэйэлэригэр тиийинэн эдэр олохторун кылгаталлара эбиллэн иһэр.
Эдэр уолаттарбыт 30-ча бырыһыаннара сыыһа-халты туттунан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэннэр хаайыыга киирэн тахсаллар эрээри, үөрэҕи баһылаабыт ааттаах учуонайдар, суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ “айыыны үчүгэй” диэн сымыйанан этэн, эдэрдэр өйдө-рүн-санааларын куһаҕан өттүгэр халыталларын тохтото иликтэр.
Бу “айыыны үчүгэй” диэн ааттаан оҕону иитии, үөрэтии сата-рыйыытын үөрэх министерствота тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрэн үөскэтэн баран оҕолор бэрээдэктэрэ буорту буолуутун, араас буруйу оҥоруулара элбээһинин аҥардастыы төрөппүттэргэ уонна полицияҕа түһэрэн балыйа сатыыр.
Майгы диэн киһи хамсаныылары оҥоруутуттан ураты олохсуйбут, үгэс буолбут элбэх өйө-санаата ааттанар. Ол да буоллар майгы эккэ-сииҥҥэ дьайыыта кыра, хамсаныылары оҥорууга киһи ийэ кутун нөҥүө дьайарыттан, ийэ кут ханнык үгэстэринэн иитиллибититтэн улаханнык тутулуктанар. Оҕо ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитилин-нэҕинэ, тулуура улааттаҕына үчүгэй майгына элбиир кыахтанар.
Хамсаныылары оҥорууга суолтата суох кыра быччыҥнары майгы хамсатара биллэр. Ол курдук, кыыһырбыт киһи сирэйин араас быч-чыҥнара тардыалыыллара, хамсааһыннара майгы уларыйарыттан ту-тулуктара улаханын биллэрэр. Итини тэҥэ, майгы эмискэ улары-йыыта киһиэхэ уор диэн ааттанар эбиискэ эньиэргийэни эбэн биэ-рэринэн, киһи сыыһа-халты туттунарын үөскэтиэн сөбүттэн, куһа-ҕаҥҥа киирсэр. Майгы киһи туттар быһыытыгар дьайыыны оҥоро-руттан киһи быһыытын, сиэри таһынан барбатаҕына эрэ киһи, киһи буолан, киһилии быһыыланан сылдьар кыахтанар. Ол курдук, кыы-һырдаҕын аайы ону-маны тамнааттыы сылдьар киһи, атыттары кытта тапсара уустук, биллибэт даҕаны. Ол иһин киһи майгына аһара барбакка сиэр иһигэр киирдэҕинэ, сиэри таһынан барбатаҕына эрэ, киһи быһыытын аһара барбакка олоҕо табыллар уонна туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанарын сахалар билэн куһаҕан майгыны хааччахтыыллар, сиэр иһигэр киллэрэн биэрэллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи майгынын быһаа-рыыга ордук сөп түбэһэр. Ол курдук, кыыһырымтаҕай соҕус буолуу, биирдэ эмэтэ кыыһыран ылыы куһаҕан майгы буолар эрээри, куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэрдибэтэҕинэ сиэри таһынан барбат, киһи быһыытыгар син киирсиэн сөп. Арай аһара кыыһырымтаҕай буолуу, кыра аайыттан кыыһыра охсон онон-манан тамнааттанан иһии сиэри таһынан барыыны үөскэтэр, ол иһин киһи быһыыта буолбатах.
Үөрэҕи билии дьон бары араас солуннары, саҥаны, уратыны билиэхтэрин баҕаларын улаатыннаран кэбиһэр. Бу баҕа санаа аһара барыыта киһини солумсаҕырыыга, бииртэн-бииргэ көтүөккэлээһиҥҥэ тириэрдэн кэбиһэринэн туһалаах үлэни оҥорууга куһаҕаны үөскэтэр.
Киһи хаһан баҕарар, тугу барытын оҥороругар табан, икки өрүт үөскээн тахсарын эрдэттэн билэн, тэҥҥэ сыаналаан туһана сырыт-таҕына эрэ, киһи быһыытын аһара барбакка, олоҕун олорор кыах-танарын таба өйдүөхпүт уонна олохпутугар туһаныахпыт этэ.
Майгыны киһи санаатын күүһүнэн уларытар, тупсарар кыахтааҕа олоххо улахан интэриэһи үөскэтэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтэ, аҕата ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэн биэрдэхтэринэ бэйэтин куһаҕан майгынын кыана, тохтотуна үөрэнэрэ ордук тиийимтиэ уонна киһи буолууну ситиһэрин түргэтэтэр. Сааһырбыт, санаата күүһүрбүт киһи хаһан баҕарар бэйэтин куһаҕан майгынын дьоҥҥо биллэрбэккэ кыһа-нар, ол кыаллыбатаҕына даҕаны өссө кистээн, үөрбүтэ-көппүтэ буола сылдьыан сөп. “Сирэйин тириитэ халыҥаабыт” диэн өс хоһооно элбэхтик дьарыктаммыт киһи майгына уларыйыыларын сирэйиттэн көрөн биллэрбэтин быһаарара ордук туһалаах. Ол курдук, бу этии киһи өйүн-санаатын күүһүнэн майгынын араас уратыларын салайар, тупсарар кыахтааҕын биллэрэрэ туһаны оҥорор.
Оҕо кыра эрдэҕинэ “Оҕом кыыһырар” диэн этэн кыыһырарын бэлиэтээн, үгэс оҥорон кэбистэххэ, улаатан баран түргэнник кыы-һыран иһэр киһиэхэ кубулуйара ыараханнары үөскэтиэн сөп.
Куһаҕан санаалары умнубакка куруук саныы сылдьыы, бу санаалар үгэскэ кубулуйан хаалыыларын үөскэтэн, майгыны куһаҕаҥҥа улары-тыан сөп. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ куһаҕан санаалартан ыраастаныы туомун ыытан дьоҥҥо туһаны оҥорор.
Майгы киһи санаатыттан тутулуктааҕынан түргэнник уларыйан иһэр кыахтааҕын билинэн майгыны тупсарыыны куруук алгыстары истэн оҥоро сылдьары тэҥэ, куһаҕан санаалартан ыраастаныы хайаан да эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Көрсүө, сэмэй майгылаах буолууну сахалар сөбүлүүллэр. Дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын тупсарыы-га уонна үлэни үлэлээһиҥҥэ көрсүө, сэмэй майгы туһата олус улаханын иһин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһана сылдьаллар.
Сиэри тутуһуу төһө да эрдэлээн, былыргы кэмҥэ үөскээбитин, олоххо киирбитин иһин, киһилии майгыны кытта сөп түбэһэн холбуу тутулуктаммыт, ол иһин киһи быһыытын тутуһууну сиэр үөскэтэрэ быһаарыллар. Ол аата аан бастаан санаалары дьаарыстаан сиэри тутуһууга киллэрдэххэ, киһилии быһыылаах буолуу эрэйэ суох сити-һиллэр кыахтанар. Бу быһаарыы сахалар таҥараларын үөрэҕэ табатын чопчулаан бэлиэтиир. Оҕо өйө-санаата сайдыыта, үгэстэрэ үөскээһинэ былыргытыттан кыайан уларыйбатыттан билигин даҕаны сиэр киһи-лии быһыыны үөскэтэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар.
Онон киһи буолуу биир сүрүн сыалынан майгы киһи быһыытын аһара, таһынан барарыгар тириэрдибэтэ, өй-санаа хааччаҕын, сиэри тутуһа сылдьарын ситиһэрэ буолар. (2,27).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Попов Л. Тоҕой Сэлэ. (Роман. 1-ая книга). – Якутск: Кн. изд-во, 1976. – 256 с.
2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.