Сиэри таһынан барыы табыллыбат
Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин үлтү тэпсибититтэн атеист буолан хаалбыт дьон сиэри таһынан да бара сырыттахпытына туох да буолуо суоҕа диэн быстах санааҕа ылларан сылдьаллара элбээтэ.
Сиэр диэн таҥара үөрэҕэ үөскэтэр аһара барар санааны тохтотор хааччаҕа буолар. Санаа аһара бардаҕына киһи киһилии быһыыны аһара барар быһыылары оҥорорго тиийэн, куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ үөскээн иэстэбилгэ түбэһэригэр тириэрдэрэ хаһан да уларыйбат.
Таҥара үөрэҕин тутуспат буолуу иэстэбилэ кэлэн таҥара накааһын үөскэтэр. Былыргы кэмнэргэ бу иэстэбил кэлиитэ сэти үөскэтэр диэн этэллэрэ. Киһи таҥара үөрэҕэ олоххо киирбитин кэннэ таҥара накааһа диэн ааттанар буолбута. Бу иэстэбил хойутаан да буоллар хайаан да тиийэн кэлэрэ таҥара үөрэҕэ дьайар күүһэ улаханын биллэрэр.
Таҥара накааһа диэн киһи сиэри таһынан барар быһыылары оҥо-руутугар айылҕа эппиэтэ, сэт үөскээһинэ хайаан да кэлэр. Тыл үөрэх-тээхтэрэ була сатаан, эрбэхтэн эмэн оҥорбут сымыйата элбэх “айыы үөрэхтэрэ" уонна саха төрүт тылларын уларыта сатыыллара сэти үөс-кэтэн, сайдыыны ситиһэн иһэр омукка тыл үөрэхтээхтэрэ букатын да туһата суохтарын быһааран, чуолкайдаан биэрдэ.
Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, олоххо саҥаны киллэрэн биэрэрэ маннык ситиһиллэр:
1. Сиэр кыратык кэһиллэн уларыйар. Үйэлэргэ үөскээбит сиэр кыра-кыралаан уларыйан иһиитэ кэһиллэр диэн этиллэр. Сайдыы олоххо кыра-кыралаан, тохтоон хаалбакка кэһиилэри, уларыйыылары оҥорон иһиитэ сиэри уларытар уонна сайдыыны киллэрэр. Саҥаны айыыны олоххо киллэриигэ сахалар “Кэс тыл” диэн кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи кэһиини маннык оҥор диэн этиитин туһаналлар.
2. Сиэри таһынан барыы. Эмискэ улахан уларыйыылары киллэрэн олоххо хамсааһыннары үөскэтэрин иһин сиэри таһынан барыы саха-лар таҥараларын үөрэҕэр сөп түбэспэт быһыы буолар. Өрө барыы диэн революция, олус улахан айыыны оҥорууттан үөскээн тахсар хамсааһын ааттанар. Улуу Өктөөп өрө туруутун сыыһата 74 сыллар кэннилэриттэн биллэн билигин көнөр суолга киирэн сылдьар.
Саха дьонун олохторун үөрэҕэ “Сиэри таһынан барыма” диэн үөрэтэр. Бу үөрэххэ сиэри таһынан барыы оҥорор быһыы содулу таһааран иэстэбили үөскэтэрин туһунан этиллэр. Киһи оҥорор быһыы-лара сиэри таһынан бардахтарына үөскэтэр иэстэбиллэрэ өс хоһоон-норугар киирэн этиллэн сылдьаллар:
- “Аһара күлэн алларастаама, аны ытыырыҥ кэлээрэй” диэн өс хоһооно үөрүү аһара баран сиэри тутуспата сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн ытааһыны үөскэтэрин биллэрэр. Ол аата үөрүү аһара барыытын иэстэбилэ ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.
- “Киһиргээмэ, кирсиҥ быстыаҕа” диэн өс хоһооно киһиргээһин киһи быһыытын аһара барыыны үөскэтэринэн улахан куһаҕаны, со-дулу оҥорорун биллэрэр. Киһиргэс киһи түбэһэр иэстэбилэ олус улахан, сүрүн быччыҥа быстан хаалыытыгар кытта тиийиэн сөп.
- “Сытыганы тыытыма – сытыгана булуйуо” диэн өс хоһооно куһаҕаны, сытыйбыты тыыттахха, булкуйдахха киһи куһаҕаҥҥа сыс-тан хаалан иэстэбилгэ түбэһэриттэн сэрэтэр.
- “Сырҕан бааһы хастыыр аһыылаах” диэн өс хоһооно уруккуну, умнуллубуту хостоон таһаарыы ааспыт ыарыыны, хомолтону хаттаан күөдьүтүөн сөбүн биллэрэр. Иэстэбил хаалан хаалбатыттан ыарыы хаттаан биллиитэ кэлиэн сөп. Бу өс хоһооно этэҥҥэ ааспыт куһаҕаны умнуу, хаалларыы оҥорор туһатын быһааран биэрэр.
- “Тапталтан киһи харалҕан буолар” диэн өс хоһооно таптал киһини туохха тириэрдэрин быһаарар. Аһара барбыт таптал киһи хараҕын баайар, көрөрүн да көрбөт оҥорон сыыһа тутуннарыан сөп.
- “Дьааһыйыма, дьалаҕай буолуоҥ” диэн өс хоһооно утуктааһын киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрин биллэрэр. Иэстэбил илэ тиийэн кэлиитин айаннаан иһэн утуйан хаалар суоппардар билэллэр.
- “Арыгыһыт киһи сиэбиттэн буор тохтор” диэн өс хоһооно арыгыһыт буолууттан кэлэр иэстэбили арыйар. Арыгыны аһара иһии дьадайыыга тириэрдэрин бу өс хоһооно быһаарар.
- “Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ” диэн өс хоһооно сэнээһин улаханнык сананыыны аһара ыытан киһи бэйэтин кыаҕын сыыһа сыаналааһынын үөскэтэн туохха эрэ киирэн биэрэн кэһэйэрин бил-лэрэр. Сэнээһин иэстэбилэ кэһэйии буолара арыллар.
- “Ыҥааҕа иитиллибит оҕо муус сүрэх буолар” диэн өс хоһооно оҕону атаахтык иитии иэстэбилин быһаарар. Оҕону атаахтатыы бары-та мин туспар диэн санаатын олохсутан кэбиһэн, бэйэмсэҕин улаа-тыннаран атыттары барыларын аанньа ахтыбатын үөскэтэр.
- “Саха тыла иччилээх” диэн этиини сахалар бары билэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ, киһи өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбит саха тыла дорҕооннорун дьайыыларыттан тутулуктара олус улаха-ныттан иччитэ үөскээн олохсуйбут. Саха төрүт тылларын була сатаан уларытан иһии сиэри таһынан барыыны үөскэтэн дьон өйүн-санаатын туруга суох буолууга тириэрдэн оҕолор үөрэтэллэрэ аҕыйаата.
Сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар “айыы үчүгэй” диэн этэннэр, ханнык эрэ айыыны оҥорууну арбааннар, өйү-санааны аһара ыытаннар сиэри таһынан барыыны үөскэттилэр уонна саха төрүт тылларын дорҕооннорун уларытаннар иэстэбилгэ тириэртилэр:
1. Эйэ-нэм диэн холбуу этиини эйэ-“дэм” диэҥҥэ уларытаннар өйү-санааны киһиргэс буолуу диэки аһара ыытаннар, иэстэбили үөскэтэн, саха дьонугар эйэлэрэ кэлбэтин оҥоро сылдьаллар.
2. Солун диэн солумсах буолуу үөскээн аһара барарын тохтотор аналлаах тылы “сонун” диэҥҥэ уларыппыттарыттан иэстэбил үөскээн, дьон солумсах буолуулара өссө улаатан, тыа сирин туһалаах үлэлэрин дьон быраҕан бараллара элбээтэ.
3. Остуоруйа диэн сахалар былыргы олохторун кэпсээнин ула-рытарга анаан “устуоруйа” диэн саҥа тылы оҥорон киллэрэ сатыыл-лара иэстэбили үөскэтэн эдэрдэр былыргы олоҕу умнан, саҥа “устуо-руйалаах” саҥа омук буола сатааһыннарын тарҕатан былыргы төрүт-тээх саха омугу үрэйэ, ыһа сатыыллар.
4. Айыы диэн киһи оҥорор быһыылара икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын биллэрэр тылбытын “үчүгэй” эрэ оҥороору кыһаналлар. Киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыытын быһаарар икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн тылы икки тус-туспа тылларга; айыы диэн үчүгэйи оҥорууга уонна “аньыы” диэн куһа-ҕаҥҥа араара сатааһын иэстэбилэ сэбиэскэй былаас ордон сылдьар тобохторун барыларын хаарыйыан сөп. Ол курдук, сахаларга суох “аньыы” диэн тылы булан туһаннара сатааһын улахан албыннааһыны үөскэтэрэ арыллыытыттан албыны үөскэтээччилэри ким да итэҕэйбэт буолуута кэлэн туоратыллыыга түбэһиэхтэрин сөп.
Саха дьоно былыр-былыргыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этиини олохторугар туһана сылдьаллара айылҕаттан тутулуктарын сүтэрэ иликтэрин биллэрэр. Ол иһин айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан, икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарарга аналлаах икки өрүттээх өйдөбүлэ үөскээн олоххо киирэн туттуллар.
5. Ийэ диэн төрүт, саха буоларбытын быһаарар, өйтөн-санааттан тутулуктаах, ийэ куту үөскэтэр тылбытын “иньэ” диэн ньаамырҕаан саҥарыыга тыл үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыыллар. Бу уларытыы иэстэбилэ, оҕо өйө-санаата сатарыйыыта буолан тиийэн кэлиэн сөбүн тэҥэ, эдэрдэр үөрэтэргэ уустугуран хаалбыт тылы быраҕан эрэллэр. Ол курдук, оҕо ийэ кута үчүгэй быһыыларынан иитиллибэккэ хаалан хааллаҕына куһаҕан иитиилээх буолан хаалара тиийэн кэлэр.
Сайдыыны ситиһэн иһэр саха омукка тыл үөрэхтээхтэрэ букатын туһата суохтарын бу, иэстэбили үөскэтэр уларытыылары саха тылыгар киллэрэ сатыыллара быһаарар. Тугу эрэ үчүгэйи оҥорбута буолан бэйэлэрин туһалаахтарын дакаастаары төрүт тылларбытын уларыта сатыыр буортулаах дьыаланан дьарыктана сылдьаллар.
Киһи араас элбэх быһыылары оҥорор. Уһун үйэлэр тухары киһи оҥорор быһыылара үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара быһаарыллан, араа-рыллан киһилии уонна быстах быһыыларга арахсыбыттар.
Бу быһыылартан киһилии быһыылар эрэ сатанан, табыллан иэс-тэбили үөскэппэттэр. Онтон сиэри, киһи быһыытын аһара барар бы-һыылары оҥорууттан ханнык эрэ содул үөскээн тахсан иэстэбилгэ тириэрдэр. Киһи сиэри таһынан бардаҕына, оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар сөп түбэспэттэриттэн иэстэбил үөскээн тахсарын сахалар билэн, оҥорор быһыыларыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар.
Иэстэбил диэн киһи сиэри таһынан баран оҥорор быһыылара киһилии быһыыны тутуспатахтарына эбэтэр, бу быһыыны сыыһа оҥордоҕуна үөскээн тахсар содулга түбэһии ааттанар. Оҥорор бы-һыыттан содул үөскээн тахсыбатын сахалар ситиһэ сатыыллар, ол иһин көрсүө, сэмэй буолууну тутуһан, киһи быһыылаахтык биирдэ бэриллэр олохторун олорорго кыһаналлар.
Массыыната суох табыллыбат кэм кэллэ. Кыахтаах массыынанан суол бэлиэлэрин тутуспакка аһара түргэнник айаннааһын иэстэбилэ абаарыйаҕа түбэһии буоларын бары билэллэр, сэрэнэллэр. Ол иһин сиэри, суол быраабылаларын тутуһан айанныырга кыһаналлар.
Арыгы диэн киһи санаатын көтөҕөр, күүһүгэр күүс эбэр иҥэм-тэлээх аһылык буолар, ол иһин арыгыны суох оҥоруу кыаллыбат. Арай арыгыны элбэхтик иһэ сылдьыы кэнниттэн иэстэбилэ кэлэн арыгыһыт буолууга тириэрдэриттэн киһи куруук туттуна сылдьара, кэмээйин билэн кыратык иһэрэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун дьоҥҥо тутуһуннаран оҕо тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннарара үлэни оҥорууга хаһан баҕарар туһа-лыыр. Тулуурдаах, туттунар күүстээх киһи сиэри тутуһар уонна сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын ситиһэр кыахтанар.
Онон киһи сиэри тутуһа сырыттаҕына оҥорор быһыыларыттан иэстэбил үөскээн тахсара суох буоллаҕына эрэ, олоҕо табыллар. (1,85).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.