Сиэрдээх олох
Сиэр диэн сахалар өй-санаа аһара барарын хааччаҕын олохтооһун-нара киһи буолуу үөрэҕэ үөскээн, сайдыан иннинэ туттуллара саҕа-ламмыт. Дьоҥҥо Күн таҥара үөскээн үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны тус-туспа арааран өй-санаа уратыларын туһанар кэмнэрин иннилэриттэн сиэри үөскэтэн олоххо киллэрэн туһаммыттар.
Дьон олоҕо үйэлэргэ үөскээбит үгэстэри тутуһан сайдан иһэрэ сиэри тутустахха эрэ табылларын сахалар быһааран билэн, олох сиэрэ диэн ааттаабыттар. Сиэри тутуһуу киһи аһара барар араас ыра, быстах санааларын аҕыйатан, олоҕун киһи быһыытын тутуһан, сыыһа-халты туттубакка олорорун үөскэтэр. Саха дьоно бука бары сиэри тутуһан-нар олохторун киһи быһыылаахтык олорууну ситиһэллэр.
“Айыыны үчүгэй” диэн сымыйанан этэр, сиэри тутуспат, таһынан барар саҥаны айыыны өссө сайда илик оҕолорунан оҥотторо сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар оҕо киһи буо-лууну үөрэнэн ситистэҕинэ эрэ табылларын, оччоҕуна эрэ киһилии быһыылаах буола улаатарын билбэттэр. Эдэрдэри “айыы үчүгэй” диэн албыннаан айыыны оҥоро сатааһыҥҥа, сыыһа-халты туттунууга, ол аата алдьатыыны оҥорорго үтүрүйэллэр.
Өй-санаа үөрэҕин сыыһата, халыйыыта сэти үөскэтэрин сахалар билэллэр. Сэт үөскээтэҕинэ иэстэбил тиийэн кэлэриттэн төрөппүттэр сэрэнэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.
Дьон олоҕор эмискэ уларытыылары киллэриини Өктөөп өрө туруута кыайыытын кэнниттэн сэбиэскэй былаас оҥорбута. Саҥа олоҕу тутабыт диэн ааттаан урукку олох үйэлээх үгэстэрин, сиэрин барыларын кэриэтэ туһата суоҕунан ааҕан хаалларбыттара. Саҥа олоххо саҥа үгэстэри үөскэтэн туһанабыт диэн саҥалары оҥорон туһана сатаабыттара. Бу үлэҕэ бары суруйааччылар кыайа-хото үлэ-лээн, элбэх саҥаны суруйан атыттартан бастаабыттара.
Уһун үйэлэр тухары дьон баайдарга уонна дьадаҥыларга арахсан олохторун олорбуттара. Сэбиэскэй былаас дьону барыларын тэҥнээн, партия ыйыытын толоро сатыыр дьадаҥы, өй-санаа үөрэҕин билим-мэт, атеист үлэһиттэри үөскэппитэ. Ол курдук, дьон баайдарын, үп-тэрин, бас билиилэрин суох оҥорон, аҕыйатан, тэҥнии сатаабыттара кыаллыбатаҕа. Араас репрессийэлэри туһанан дьон уһун үйэлэргэ мунньуммут баайдарын барыларын былдьаабыттара, уопсай баай, барыбыт киэнэ диэн ааттаан үллэстибиттэрэ.
Сэбиэскэй былаас урукку кэмҥэ дьахталлар баттана, атаҕастана сылдьыбыттара диэн ааҕан, аныгы үйэҕэ көҥүллэринэн ыыппыта. Былыргы ыал буолуу үйэлээх үгэстэрэ дьахталлары баттыылларынан ааҕыллан быраҕыллыбыттара, аҥардастыы дьадаҥылар өттүлэрин ту-туһан улаханнык уларыйбыттара. Ыал буолууга туттуллар, өй-санаа тэҥнэһиитин үөскэтэр энньэни, халыымы боппуттара, эр дьон уонна дьахталлар бэйэлэрэ сөбүлээбиттэринэн, ханна көрсүһэ түстэхтэринэ, ыал буолан иһиилэрин олохтообуттара.
Дьадаҥылар салайар былааһы ылбыттарынан, “үчүгэй” аатыраннар бэйэлэрин дьадаҥы, үлэни кыайбат сүрэҕэ суох буор куттарын киэҥ-ник тарҕатаннар, үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн Рос-сияҕа үлэни кыайааччылар, күүстээхтэр быста аҕыйаабыттара билин-нэ. Бу быһаарыы билигин Россияҕа күүстээх дьон, тустууктар нууч-чалартан суох кэриэтэ буолбуттарынан чуолкайдык дакаастанар.
Олох сиэрин тутуспакка араас уларытыылары киллэрии кэнниттэн кыайа-хото үлэлээбэт дьон элбээннэр, ас, таҥас тиийбэтиттэн сэбиэс-кэй былаас бэйэтэ эстибитэ. Билигин даҕаны эстибит былаас үөс-кэппит үгэстэрэ туттулла сылдьалларыттан, былыргы, туһалаах үгэс-тэр олоххо киирэ иликтэриттэн кыахтаахтык үлэлиир дьон өссө да үөскүү иликтэр, ол иһин кэлии үлэһиттэр ахсааннара эбиллэ турар.
Көрсүө, сэмэй буолуу олох сиэрин тутуһууттан үөскээн тахсар. Үчүгэй да, куһаҕан да өттүгэр аһара барыылары оҥорбот киһи көрсүө, сэмэй диэн ааттанар. Билигин сэбиэскэй былаас эстиитин кэнниттэн айыыны оҥорууну “үчүгэй” курдук саныыр тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр, эдэрдэр аһара барар санааларын күөртээн, сыыһа-халты туттуналларын элбэтэн кэбистилэр.
Көрсүө, сэмэй быһыылаах киһи омук сайдыытын үөскэтэрин ман-нык быһаарыылар өссө чуолкайдаан биэрэллэр:
1. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһана-рыттан сыыһа-халты туттунуулары, аһара барыылары оҥорботуттан уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.
2. Тулуура, туттунар күүһэ улаханыттан үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээн аймахтара, омуга сайдыыны ситиһиитин үөскэтэр.
3. Оҕону көрсүөтүк, сэмэйдик иитэриттэн, кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэриттэн аймахтара, омук дьоно ахсааннара эбиллэрин тэҥэ, үлэни табан үлэлииллэрин ситиһэн туһаны аҕалалларын үөскэтэр.
Көрсүө, сэмэй киһи ити уратыларын арааран билэн сахалар олох-торугар туһана сылдьаллар, оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэн-нэр, үөрэтэннэр баайдара-маллара эбиллэн иһэрин ситиһэллэр.
Олохторун үчүгэйдик, уһуннук уонна дьоллоохтук олорбут дьон уопуттарынан туһанан олоҕу олоруу сиэрэ үөскүүрүн туһаныы сай-дыыны аҕалар. Киһи үчүгэй санааларын түмэн, ити үөскээбит сиэри тутуһарга кыһаннаҕына уһун үйэлээх олоҕу ситиһэр кыахтанар.
Сиэри тутуһуу дьон олоххо ситиһэ сатыыр сыалларын таба булуу-ларын үөскэппитэ. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа улары-йан биэрэн иһэр тутулугар сөп түбэһэн дьон икки өрүттэрин олоххо ситиһэр сыаллара тус-туспаларын сахалар туһаналлар:
А. Эр киһи олоҕун сыала диэн киһи буолууну ситиһэн, ыал буолан, оҕо төрөтөн, мас олордон, дьиэ туттан, үлэни-хамнаһы сайыннаран ыалы туох эрэйиллэринэн барытынан хааччыйыыта буолар.
Б. Дьахтар олоҕун сыалынан сааһын ситтэр эрэ оҕо төрөтүүтэ, ийэ кутун иитиитэ уонна үөрэтиитэ буолара хаһан да уларыйбатаҕына омук сайдыыта, ахсаана эбиллиитэ салгыы кэлэн иһэрэ ситиһиллэр.
Олус былыргы кэмнэртэн ыла баар, олоххо туттулла сылдьар, саха дьонугар биллэр сиэр диэн өйдөбүл сурукка киирбэтэх да буоллар, өйгө-санааҕа ордук дьайыылааҕыттан, билигин туһалааҕын өйдөөн туһанан эрэбит. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһини санаата салайарын билэриттэн уонна тутуһарыттан дьон куруук сиэри тутуһа сылдьал-ларыгар, таһынан барбаттарыгар иитэр, үөрэтэр.
Аныгы тупсубут, сурук-бичик сайдыбыт кэмигэр киһи санаата су-руллубут, олоххо киирбит сокуоннары аһара барбата син-биир ирдэ-нэриттэн сиэри тутуһуу, олортон бастаан иһэр. Ол курдук, киһини санаата салайарын сахалар билэллэр уонна олохторугар туһанан сиэри үөскэтэн киһи быһыылаах буолууну сайыннарбыттар.
Аныгы үөрэхтээх, суругу-бичиги билэр дьон аан бастаан туох суруллубутунан, сокуоннарынан салайтараллара, ону тутуһаллара, киһи санаата бастаан иһэрин кыайан уларыппат. Ол иһин дьонтон туһалаах сокуоннары элбэхтэ өйгө-санааҕа хатылаан үгэс оҥостунуу, олоххо туһаны оҥорорун билэн итэҕэйии син-биир ирдэнэр.
Арай бу суруллубут сокуоннарбытын дьон бары итэҕэйэн, өйдө-рүгэр-санааларыгар үгэс оҥостунан туһаныахтарыгар диэри элбэх сыллар усталарыгар олох үөрэҕинэн бэрэбиэркэни, боруобалааһыны барыахтааҕын билигин умнан сылдьабыт. Төһө эмэ өр кэминэн дьон бары үчүгэй диэн ааттаан, итэҕэйэн туһаннахтарына, толоро үөрэнэн үгэстэргэ кубулуттахтарына эрэ сокуоннары бары тутуһаллара үөс-күүр, ол аата олоххо киирэр кыахтаналлар.
Сэбиэскэй былаас 74 сыллар усталарыгар салайан дьадаҥы дьону сүрэҕэ суохтарга кубулуппута, хаһан да кэлбэт “коммунизмы” туттара сатаабыта олох сиэригэр сөп түбэспэтэ син-биир биллибитэ. Дьадаҥы, сүрэҕэ суох буор куттаах киһи үлэни кыайан үлэлээбэтиттэн, ас-таҥас тиийбэтэ үөскээбититтэн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.
Россия дьоно билигин даҕаны сокуоннары тутуһан олорууга үөрэ-нэ иликтэр, үгүс сокуоннары толорботтор, тутуспаттар. Ол барыта тиэ-тэйэн, ыксаан суруллар сокуоннар үгүс дьон өйүгэр-санаатыгар соччо сөп түбэспэттэриттэн ордук улахан тутулуктаахтар. Итини тэҥэ, саҥа ылыммыт сокуоннары дьон бары өйдөөн, ылынан уонна үгэс оҥос-тунан, толоро сылдьыахтарыгар диэри төһө эмэ элбэх бириэмэ наада буоларын ааҕыстахха табыллар.
Онон киһи олох сиэрин тутустаҕына күүстээх, кыахтаах эрдэҕинэ олоҕун сыалын толордоҕуна киһи быһыылаахтык, уһуннук, элбэх сиэннэрин ортолоругар дьоллоохтук олороро ситиһиллэр. (1,31).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.