Сиэгэн
Сиэгэн (лат. Gulo gulo) диэн сиэмэх кыыл. Евразия, Хоту Америка тайҕатыгар, туундаратыгар үөскүүр. Наһаа улахан буолбатах буолан баран күүһүнэн аатырар. Үксүн соҕотох сылдьар. Түүтэ уһун көп. Өлүгү сиир, кыра кыыллары, мас көтөрүн, кутуйаҕы, сороҕор улахан кыыллар оҕолорун тутар. Балыктаан сиирэ биллэр.
Оҕолоро икки-үс буолаллар, кулун тутарга, муус устарга төрүүллэр. Сиэгэн- (лат. Gulo gulo) сиэмэх кыыл,Gulo (латинскай Бөрөбүедуттэн <<иҥсэлээх>> ) көрүҥүттэн суос- соҕотох представитель. Икки подвид баар : Gulo gulo gulo (Евразия) и Gulo gulo luscus (Хоту Америка). XVI үйэтээҥҥи Польша историга Матвей Меховский сиэгэн туһунан маннык диэн этэр <<өссө Литвага уонна Москвияҕа биир ыараханнык аһыыр уонна наадата суох кыыл баар, Сиэгэн диэн ааттах. Кэриҥэ ыт саҕа, куоска сырайдаах, эттигэ уонна кутуруга саһылга майгынныыр, хараҥа өҥнөөх өлүгүнэн аһыыр>>. Куньи подсемействатыттан саамай улаханнара буолар. Ыйааһына 9 киилэттэн 30 киилэҕэ диэри буолуон сөп. Тыһыта атыырыттан 10% кээмэйинэн уонна 30% ыйааһынынан кыра буолар. Уһуна 70-86см , кутуруга 18-23 см. Эттигэ тыатааҕыга эбэтэр барсукка майгынныыр. Атахтара кылгас, кэннинэнҥи атахтара иннинэнҥитээҕэр уһун, итинтэн сылтаан сиэгэн көхсө дуга курдук. Атаҕын уллуҥа – кэтитэ 10 см, уонна уһуна 9 см, Хаарга хаамарыгар туһалаах буолар. Тыҥыраҕа улахан күрүчүөккэ майгынныыр. Сиэгэн уллуҥунан барытынан хаамар, ол иһин кини сөруөстүгэс уллуҥахтаах. Тиистэрэ күүстээхтэр, кырыыта сытыы. Түүтэ хойуу, уһун. Сиэгэн түүтэ хоҥордуҥу эбэтэр хоҥордоҥу-хараҥа араҥас эбэтэр көмүстүҥү балаһалаах буолар.
Тарҕаныыта
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сиэгэн Евразия уонна Хотугу Америка ойуурун быыстаах туундаратыгар, туундараҕа уонна тайҕаҕа тарҕаммыт.Россияҕа соҕуруҥну ареалын кыраныыссата Тверскай, Кировскай Ленинградскай, Вологодскай уобаластарга уонна Пермский кыраайга ааһар. Сиэгэн киэҥник Сибииргэ уонна Ыраах Илиҥҥэ тарҕаммыт. Уонна Кольскай тумул арыыга, Мурманскай уобластька, Карелия, Псковскай уонна Новгородскай уобаластарга, Коми Республикаҕа , Камчаткаҕа тарҕаммыт. США-ҕа Мичиган штата <<сиэгэн штата>> диэн хос ааттах. (англ. The Wolverine State).
Олоҕун уобараһа
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Олоҕун улахан аҥаарын сиэгэн соҕотох ааһар, атын сиэгэннэртэн кыраныыссатын былдьаhа-былдьаhа. Куньиларыттан уратыта диэн олохсуйан олорор, бэйэтин учаастагын иhирдьэ сылдьар 1500-2000км2. Күүстээх баппаҕайдаах уонна уһун тыҥырахтаах буолан чэпчэкитик маска ыттан тахсар.Сытыы харахтаах, чуор кулгаахтах, уонна сыты ылымтыата быдан ордук. Саҥата саһылга майгынныыр. Сиэгэн- барыны сиир кыыл. Сотору-сотору бөрөлөр уонна тыатааҕылар тобохторун булан сиир кыыл. Куобаҕы , куртуйаҕы, бочугураһы, уонна кутуйахтары бултуурун сөбүлүүр. Арыт ардыгар табаҕа, туртаска, бүүчээҥнэ, тайахха, чубукуга бултаан ылар. Кини булта тарбыйахтар эбэтэр, бааһырбыт, мөлтөх эбэтэр ыарыһах кыллар буолаллар. Бултун бэйэтэ бытаан согустук сүүрэр эрээри тулуурдаах кыыл буолан сутатан ылар. Кырсалартан эбэтэр бөрөлөртөн кинилэр бултарын былдьаан ылыан сөп. Арыт ардыгар хапкаан аһын сиир. Сорох түбэлтэлэргэ улахан сиэгэн бөрөҕө туһэрэ иһиллэ сылдьыбыт үһү. Сайын чыычаахтар сымыыттарын, сир аһын уонна мүөтү сиир. Чыычаахтар утуйа сыттахтарына эбэтэр уйаларыгар олордохторуна тутаттыыр. Мөлтөх, ыарыһах кыыллары суох оҥорон бултуур кыылларын популяциятын тупсарар. Сиэгэн бэйэтиттэн биэс төгүл улахан кыылга саба түһүөн сөп. Киһигэ эмиэ түһүөн сэп.
Ууhааhына
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Ыам ыйыттан атырдьах ыйыгар диэри тыһылаах атыыр холбоһоллор. Тыһыта икки сылга биирдэ төрүүр. Аҕыйах нэдиэлэ бииргэ буолаллар. Тохсус-ахсыс ыйга тыһыта саһа сытан икки-түөрт сиэгэни төрүүр. Төрдүс нэдиэлэлэригэр харахтарын арыйаллар уонна уон нэдиэлэ устата ийэлэрин үүтүн иһэллэр. үс ый кэннэ улахан буолаллар, ол гынан баран 2 сыл устата ийэлэриттэн арахпаттар.
Хаһаайыстыба өттүнэн суолтата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Булчутка сиэгэн түүтэ дефицит буолар. Түүтүнэн саҕаны, муфтаны, бэргэhэни уонна да атын таҥаһы тигэллэр. Сиэгэн түүтэ тымныыга кырыарбат.