Саха уонна киргиз суруйааччыларын доҕордоһуулара. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

Киргизскэй ССР уонна РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай наука кандидата В.М.Анисимов Киргизияҕа үлэлии сылдьан оҕонньоттору кытта түбэһэ түһэн кэпсэттэҕинэ куруук Максим Аммосов туһунан сураһар эбит да, билэр киһини көрсүбэтэх. Сол эрэн биирдэ «ол дьыалаҕа» буруйдана сылдьыбыт Шарафутдин Сарымсаков диэн узбек оҕонньорун кытта көрсүбүт. Коммунист оҕонньор киниэхэ маннык кэпсээбит: «Мин табаарыс Аммосов туһунан истэр этим. Ол эрэн биһиги кинини Олмосов диэн ааттыырбыт. «Олмос» диэн биһиэхэ саамай кытаанах таас ааттанар. Ол гынан баран Олмосов дьылҕатын билбэппин». В.М.Анисимов ону истэн баран: «Дьикти эбит! Олмос диэн сахалыы алмаас ээ. Саха норуотун чулуу уолун аата Киргизияҕа алиааһы санатара билигин алмаастаах Саха сирэ чэлгийэ сайда турдаҕына – хайдахтаах символическай өйдөбүлүй!?»- диэн санаабыт.

“Максим Аммосов Киргизияҕа кылгас кэмҥэ бэрт күүрээннээхтик үлэлээбит. Революция бэриниилээх саллаатын чаҕылхай мөссүөнэ кинини билбит-көрбүт дьон санааларыгар уонунан сылларга өлбөөрбөккө сылдьара саныахха кэрэ, саныахха модун. Максим Аммосов туһунан ахтыллар өйдөбүллэр норуоттар доҕордоһууларын үрдүк тыынын бэлиэтэ буолаллар ,”- диэн В.М.Анисимов бэлиэтиир.

1970- ус сыллардаахха саха уонна киргиз суруйааччыларын доҕордоһуулара сылтан сыл ахсын кэҥээн испитэ. Биһиги Василий Гольдеровпыт киргиз эдэр поэтын Жолон Мамытовы кытта доҕордоспут. Кинилэр М.Горькай аатынан литературнай институкка Үрдүкү литературнай курсу бииргэ үөрэнэн бүтэрбиттэр. Жолон Мамытов 1940 сыллаахха төрөөбүт. Кини Киргизскэй тыа хаһаайыстыбаннай институту үөрэнэн бүтэрбит. Ветеринарнай бырааһынан, радиожурналиһынан үлэлээбит. Төрөөбүт тылынан хас да хоһоон кинигэтин таһаартарбыт. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

Василий Федотович Гольдеров – Ороһу Уола оскуолаҕа учууталлаабыта, бэчээт эргимтэтигэр үлэлээбитэ. Суруйааччы буолбут В.Е.Васильев-Харысхалы, Дмитрий Наумовы, Семен Капитоновы бэйэтин үөрэнээччилэринэн ааҕынар. Уон кинигэ ааптара.

Жолон Мамытов хоһооннорун саха суруйааччылара И.Федосеев уонна Макар Хара тылбаастаабыттарын киллэрэбин.

***

Киэбирэ соҕус скептик этэр:

- Киһи күлүөх ирбэт тоҥу үөрэтэр

Тэрилтэлэр түмсэн мунньахтыыллар,

Ол онтон муус ириэх курдук саныыллар.

Арай мин сээн дэтэн,

Аймаһыйдым бииртэн:

Ирбэт тоҥноох дойду кыыһын

Сүрэҕи абылыыр мичээриттэн,

Сирилийэр уоттаах көрүүтүттэн,

Сибиньиэс буолан уулуннум,

Сирбин-халлааммын умуннум!

Хаһан сойорбун,

Хайдах, туох буоларбын

Ким да билбэт, оо, абатын!

И.Федосеев тылбааһа.

   Күннээҕи олохтон

Мин санаан кэлэбин Эйиэхэ тапталбын,

Эн тускар тугу да кэрэйэ барбаппын,

Эрэлбин барытын мин түмэ тардаммын

Аилтан айан киэҥ суолугар тахсарбын.

Мин санаан кэлэбин ойуур тыа чэл күөҕүн,

Ыттанан-кустанан сааланар кэм көҕүн,

Күөгэйэр күөх дыргыл сытынан тыынарбын,

Таас хайам эниэтин таҥнары сыыйарбын.

Мин санаан кэлэбин итии хаан сүүрэрин

Ол онтон дууһабар күүс-күдэх киирэрин,

Кытыаста саһар күн сарыалын санатар

Төлөннөөх иэйии мин сүрэхпин уматар.

Эбэтэр эмискэ мин санаан кэлэбин

Эрэнэр, көһүтэр эйэҕэс ийэбин;

Эмиэ да ардыгар сонньуйан ылабын,

Итирдэр утаҕы иһиэ суох буолабын.

Саныыбын ардыгар эрэлбит туолбутун

Киһи бэл сулуска да көтөр буолбутун

Оҕо күн сырдыгар төрөөбүт үөрүүтүн,

Оттон мин олоҕум биир күнэ бүтүүтүн.

Санааттан санаалар көтүтэн бараллар

Күөх саадка оҕолор ол оонньуу сылдьаллар

Онно баар лаабыска олоро түһэбин

Уонна бу хоһооммун суруйан эрэбин.

М.Хара тылбааһа.

Киргиз омук поэта Жолон Мамытов бу хоһоонноругар таптал курдук биир саамай тутаах, өспөт-сүппэт тиэмэни тумнубат. Манна барыта баар: кыыска, ийэҕэ, оҕоҕо, олоххо, айылҕаҕа таптал. Билиҥҥи олох сиэр-майгы өртүнэн төрүттэрин туһунан санаалар дирбиэнэ-дарбаана суох хоһоон буолан тахсаллар.

Тылбаасчыттарбыт саха бастыҥ бэйээттэрэ Иван Федосеев, Макар Хара бэйэлэрэ төрөөбүт дойдуга, ийэҕэ, кэргэҥҥэ тапталларын туойбут ахан дьоммут буоллахтара. Биллиилээх бэйээт, суруйааччы, тылбаасчыт, кириитик, П.А.Ойуунускай аатынан С.Р.Судаарыстыбаннай бириэмиэйтин лауреата И.Е.Федосеев – Доосо сахалыы тыллаах барыта кэрэхсиир чаҕылхай айымньылары айан хаалларбыта. Иван Федосеев хоһоонноругар суруллубут ырыалары саха дьоно уостарытан түһэрбэттэр. Казах поэтессата Турсунай Оразбаева кини ырыаларын сахалыы, казахтыы домбраҕа оонньуу-оонньуу Кахах сиригэр ыллаабытын киэн тутта истэбит, билэбит.

Кинилэр айымньылара араас тиэмэни сырдатан тиэрдиигэ уус-ураннарынан, поэтическай булумньуларынан ордук чорбойоллор, саха дьонугар киэҥник биллэллэр, ааттара ааттанар. Маннык тылбаас саха литературатыгар элбэх, саха суруйааччыларыттан тылбааска холоммотох суруйааччы суох буолуохтаах. Тылбаастан суруйааччы айар үлэтэ байар, кэскиллээх бастыҥ үөскүүрүн мындырдык таба таайар дьоҕура сайдар. Биһиги хас биирдии суруйааччыбыт айар үлэтигэр хаһан баҕарар, ханна баҕарар норуоттар доҕордоһууларын инники күөҥҥэ тутар сыал-сорук туруорунан айбыта-туппута.

Ааптар Хабырыыл кыыһа.

Туһаныллыбыт литература

1. Доҕотторбут айымньылара. 1971 с «Хотугу сулус» 8 №-рэ, 67-69 стр.

2. В.М.Анисимов. Чаҕылхай олох түгэннэрэ. Хотугу сулус. 1987.

3. Урсун. Ырыа тиийимтиэ тылынан. Хотугу сулус. 1987 . № 12.