Саха сирэ нуучча судаарыстыбатыгар холбоһуута

Москва государствота Сибиири колонизациялааһына 1581 с. Ермак походуттан саҕаламмыта. Кинини утары Чинги-Тура (билигин Тюмень) кииннээх ханство утарсыыны оҥорбута. 1587 с. Иртышка Тобольскай остуруогу туппуттара, мантан Арҕаа Сибиири бас бэриннэрбиттэрэ. 1601 с. Таз өрүскэ Мангазея, 1604 с.Томскай, 1619 с. Енисейскэй остуруоктары туппуттара. Мантан Илин Сибиири колонизациялаабыттара.
Саҥа тутуллубут Енисей остуруогар билиэн түбэспит эбэҥки баһылыга Илтик илин диэки улахан өрүс баарын, онно саха диэн бэрт элбэх ахсааннаах, күүстээх омук олорорун туһунан кэпсээбит. Ол кэнниттэн атын тутуллубут эбэҥкилэр “Лин” диэн улахан өрүс баарын, онно нууччалар курдук тигии таҥастаах-саптаах, маһынан тутуу дьиэлээх-уоттаах, элбэх сылгылаах, тимири уһаарар, атын омуктары кытта эргинэр халыҥ омук баарын бигэргэппиттэр. Нууччалар бу соһуччу сонуну болҕомтолоругар ылбыттара саарбаҕа суох.
Тобольскайтан Ленаҕа диэри быһа холоон 3000 км нууччалар улахан утарсыыны көрсүбэккэ эрэ 45 сыл устата айаннаан кэлбиттэрэ.
1619 сыл сайын Енисей остуруогуттан Пантелей Демидович Пянда (Пенда) 40 хаһаактаах этэрээти тэрийэн эбэҥки дьоно сирдьиттээх, илин диэки улахан өрүһү көрдүү туруналлар. Бу дьон 1622 c. күһүн элбэх ыарахаттары көрсөн Аллараа Тунгускаҕа кэлэллэр. Манна төрдүс кыһыннарын кыстыыллар. 1623 сыл саас Өлүөнэ төрдүн буланнар өрүһүнэн аллараа диэки усталлар, ханна кэлэн тохтообуттара чуолкайа биллибэт. Ол гынан баран үгүс чинчийээччилэр сабаҕалааһыннарынан Туймаада хочотугар кэлэн Тыгыны кинилэр көрсүбүт буолуохтарын сүп. Манна кыстаабакка өрүһү төттөрү өрө өксөйөн Ангара чугаһыгар тиийэллэр. Ыкса күһүн хорсун суол арыйааччылар Ангара муустаах уутунан устан, кэнники сатыылаан, уопсайа 8 тыһыынча кэриҥэ биэрэстэни айаннаан, 1624 с. Енисейдарыгар тиийэллэр. Ити курдук Ангараттан Өлүөнэҕэ түһэр суолу арыйаллар, кэнники бу суолунан киин сири кытта ситим олохтоммута. 1628 сыллаахха Красноярскай остуруога тутуллар.
Тыгын тойон Улуу Туймаадаҕа Сайсары күөлүн кытыытыгар түөлбэлэнэн олордоҕуна, норуот сэһэнин быһыытынан, биир саас дьикти икки дьон тиийэн кэлбиттэр. Кинилэр саһархай баттахтаахтара, иһирдьэ олорор улахан күөх харахтаахтара, кырыылаах улахан муруннаахтара, туспа саҥалаахтара. Тыгын кырдьаҕас кинилэри кыра ураһатыгар олордубут. Бу олус үлэһит, кыахтаах, саталлаах дьон эбиттэр, Ол иһин Тыгын кинилэргэ дьиэ-уот туттан олороллоругар анаан сир көҥүллээн биэрбит. Күһүөрү ол дьонноро өрүһү өксөйөн соҕуруу диэки барбыттар. Бу Саха сиригэр бэрт эйэлээхтик маҥнайгынан кэлэн барбыт Пянда этэрээтиттэн быстан хаалбыт дьон буолуохтарын сөп.
Бу кэнниттэн ыраахтааҕы былааһыгар бас бэриннэрэ кэлбиттэри кытары тэҥэ суох хапсыһыылар буолбуттара. Ох саанан, үҥүүнэн, батаһынан сэбилэммит, аҕа уустарынан ыһыллан бэйэлэрин төрөөбүт-үөскээбит сирдэригэр түөлбэлээн көҥүллүк олорор сахалар, кииннэммит государство туһунан өйдөбүллэрэ, дьиҥнээх уһун сэриигэ сыһыаннара да суоҕа. Кинилэр бары өйдөрө-санаалара, үлэлэрэ-хамнастара айылҕа ыар, кытаанах усулуобуйатын кытары осуһууга туһуланара. Онон элбэх сэриилэргэ эрчиллибит, уотунан эстэр, буулдьанан ытар саанан сэбилэммит ыраахтааҕы сэриилэригэр сөптөөх харданы биэрэр кыахтара суоҕа. Ол да үрдүнэн кэлии дьон: “биһиги ыраахтааҕыбытыгар бас бэриниҥ, баайгытыттан дьаһаахта булгуччу төлөөн!” диэн модьуйууларын, таһыттан кэлбиттэр аҥардастыы атаҕастааһыннарын курдук санаан, уонунан сылларга утарсыбыттара.
1631 сыллаахха Хаҥаластан Тыгын уонна Мэҥэ тойоно Бойдоҥ холбоһон дьонунаан атамаан И. Галкин этэрээтин утары сэриилэһэллэр. Хаан тохтуулаах хатыһыылаах хапсыһыы кэнниттэн хаһаактар чугуйаллар. 1632 с. кулун тутар 12 күнүгэр атамаан Иван Галкин ыраахтааҕыга суругар маннык диэбит: “...Да тех же, государь, якольских дюдей князец Тынина (Тыгыны итинник ааттыыр), да князец Бойдон живут на реке Лене и с нами, холопами твоими, дрались по вся дни и твоего, государева, ясаку нам не дали и нас, государь, холопей твоих, не хотели из своей земли выпустить...” Бу кэнниттэн Тыгын аата ханнык да докумуоҥҥа ахтыллыбат. Кини нуучча былааһын билиммитин туһунан туох да сурук-бичик эмиэ суох. Тыгын хаһан, хайдах өлбүтүн туһунан араас үһүйээнэр эрэ бааллар. Мэҥэ тойоно Бойдоҥ (сурукка киирбитинэн – Бойдон Борбоев) кэнники Сиинэҕэ көһөн олохсуйбута биллэр.
Кэнники Хоролортон сыдьааннаах Сыҥаах аҕатын ууһуттан төрүттээх Амыкаан уола, Бороҕон сахаларын тойоно Лөгөй нууччалары кытары эйэлэһээри маска киис тириилэрин ыйаан баран тиийбит. Сыыйа атын да тойоттор үөскээбит балаһыанньаны өйдөөн, элбэх хаан тохто илигинэ бас бэриниигэ утуу-субуу сөбүлэһэн барбыттара. Ол эрээри саҥа батталы утары, охсуһуу өр бириэмэҕэ салҕанан барбыта уонна дьаһаах төлүүртэн аккаастаныыларынан, күрээһиннэринэн, сэбилэниилээх өрө турууларынан доҕуһуолламмыта. Ол 1634, 1636, 1642 cc. өрө турууларга нэһилиэнньэ үгүс араҥата кыттыбыта эмиэ ааспыт кэммит биир чахчыта буолар. Ити барыта кэриэтэ саалаах-сэптээх хабыр саба баттааһыннарынан түмүктэнэрэ, онтон куотан сахалар киэҥ сиринэн тарҕаныылара, саҥа сиргэ олохсуйуулара үгүс этэ. Оччолорго сахалар баһыйар үгүстэрэ билиҥҥи киин, илин эҥэр улуустар сирдэригэр олоролллоро, уопсай ахсааннара быһа холуйан 20-25 тыһыынча киһиэхэ тиийэрэ.
Тэҥнэбил быһыытынан ылан көрдөххө, Охотскай эбэҥкилэрин 1677 сыллаахха буолбут 1000 киһилээх, камчадаллар 1706, 1711, 1731 сыллардаахха Камчатканы бүтүннүү хаппыт, арыт 10 тыһыынчаҕа тиийэр киһилээх бууннарыгар, олорго хас эмэ тыһыынчанан киһи өлбүтүгэр холоотоххо, сахалар өрө турууларга сүтүктэрэ аҕыйах. Камчаткалары кэлин хата имири эспэккэ Эмиэрикэттэн киирэр эргиэмсиктэр холобурдарын туһанан эргиэнинэн, хардарыта атастаһыынан сатабыллаахтык толкуйдаан Россияҕа холбообуттара. Хаан тохтуута хайаан кэнэҕэскигэ иэстэбилэ-содула суох хаалыай? Камчадаллар сэриигэ өлбүттэрин-сүппүттэрин ааһан, эбии дьакыллан, онтон куотан, өссө 1768 cыллаахха 20 тыһыынча кэриҥэ киһи уоспаттан өлөн, омук быһыытынан эстэн барбыттара уонна билигин кинилэртэн ительмен диэн ааттанар баара-суоҕа биир тыһыынча эрэ киһи баар. Хаһааҥҥыта эрэ балачча халыҥ норуот баһылаан-көһүлээн олорбут сиригэр билигин аата эрэ Камчатка диэн иҥэн хаалбыт. Коряктар эмиэ улаханнык кыргыллыбыттара. Оттон чукчалар билигин баара-суоҕа 13 тыһыынчалар.

Туһаныллыбыт сирдэр

Материалы по истории Якутии 17 века (Документы ясачного сбора) ч. 3, 1970 Ф.Г. Софронов. “Древний и Средневековый северо-восток Азии” Якутск, 1992 А.И. Эверстов “Айыы аймахтара, күн уустара” Якутск,1996 И.Н. Тарабукин “Хотун Төҥүлү тула”, Дьокуускай, «Сайдам», 2007 с.