Саха сирин баайа

Саха сирэ — аан дойдуга суос-соҕотох Менделеев таблицатын барытын түмпүт түөлбэ диэн буолар. Сымыйаччыта суох сыыппаралар бигэргэтэллэринэн, Саха Республиката Россияны 100% сурьманан, 99% алмааһынан, 40% хорҕолдьунунан, 15% кыһыл көмүһүнэн хааччыйар. Аны Саха сиригэр 800 кимберлитовай трубка, 600 кыһыл көмүстээх, 44 хорҕолдьуннаах, 34 нефтээх уонна газтаах, 26 сүлүүдэлээх, 7 тимирдээх түөлбэ баар. Итиннэ өссө кэккэ сурьмалаах, цеолиттаах, апатиттаах сирдэри эптэххэ, сөҕүмэр элбэх, сыаната биллибэт баай-дуол Саха сиригэр сөҥмүтүн ойуулуур тилэри хартыыната үөскүүр.

Бу үлүгэр үбү-харчыны, баараҕай баайы-дуолу сыттанан сытар олохтоох дьон төрөөбүт сирбит анныгар туох кистэнэн сытарын төһө билэбитий? Эбэтэр, аар тайҕаны, киэҥ туундараны, таас хайалары дьиэ-уот оҥостубут олохтоох омуктар атахпыт аннын да төҥкөйөн көрбөппүт дуу?! Мин тус бэйэм, үйэлэр тухары айылҕалыын алтыһан, кинини алы гынан, харыстаан кэлбит удьуор булчуттар, балыксыттар, табаһыттар, сылгыһыттар сирдэрин-дойдуларын истэри-тастары биэс тарбахтарыттан итэҕэһэ суох билэллэригэр саарбахтаабаппын…

«Көрдөөбүт көһүйэ көмүһү булар» дииллэринии, бу санаабын бигэргэтэр кэккэ чахчылар бааллар эбит.

Тимир

Сахалары учуонайдар Уһук Хоту сиргэ тимири аҕалбыт омук быһыытынан сыаналыыллар. Оттон тимири болгуоттан, болгуону тимир рудалаах таастан ылаллар. Ол аата тимир уһаарааччы сахалар, бу сиргэ кэлиэхтэриттэн ыла, тимир ханна баарын сыал-сорук оҥостон көрдөөбүт буолуохтаахтар… История кэрэһилииринэн, тимири уһаарыы культурата Саха сиригэр биһиги эрабыт бастакы үйэтин ортотун эргин өтөн киирбит. Холобура, орто Өлүөнэ стоянкаларын олохтоохторо тимири уһаарыыны баһылаабыттар. XVII үйэҕэ Саха сиригэр саҥа үктэммит нуучча хаһаахтара, айанньыттара сахалар үрдүк хаачыстыбалаах тимири уһааралларын көрөн сөхпүттэрэ. Оттон воевода Матвей Кровков, сахалартан истэн, 1686 сыллаахха Дьокуускай остуруогуттан биэс эрэ биэрэстэлээх сиргэ тимир рудатын «булбут».

Уопсайынан, нууччалар кэлиилэригэр сахалар Өлүөнэ, Алдан, Бүлүү өрүстэр сүнньүлэригэр баар тимирдээх сирдэри билэллэрэ. Ол курдук К.Д.Уткин Өлүөнэ өрүс илин эҥэригэр Буотама, Лүүтэҥкэ, Суола үрэхтэр кирбиилэринэн, арҕаа кытылыгар Хаҥалас улууһун Тиит Арыы нэһилиэгэр, Алдаҥҥа III Байаҕантай нэһилиэгэр (билиҥҥи Томпо улууһа) уонна Бүлүүгэ Марха өрүстэн Кэнтик нэһилиэгэр диэри, Тоҥуо үрэҕэр тимир рудатын уһаарбыттарын туһунан суруйар. Саха уустара тимири уутуйан туран уһаарбыт сирдэригэр — Тамма үрэххэ 1735 сыллаахха Витус Беринг салайааччылаах Иккис Камчаткатааҕы экспедицияны хааччыйаары тимири уһаарар собуоту аһан үлэлэппиттэр. Итиэннэ, Саха киһитэ Сартак Кытчиев 1741 сыллаахха Буотама уонна Сиинэ үрэхтэр тардыыларынан тимир рудатын көрдүүр бөлөҕү кытта сылдьыспыта да элбэҕи этэр. Онон сахалар тимирдээх таас ханна баарын билэллэр эбит диэн түмүктүөххэ сөп.

Үрүҥ көмүс

Үрүҥ көмүс — сахаларга тимир кэнниттэн иккис хамаҕатык туттуллар матырыйаал. Сахалар былыр-былыргыттан үрүҥ көмүс симэҕи, киэргэли ордороллор. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри сорох чинчийээччилэр үрүҥ көмүһү Саха сиригэр Кытайтан ындан аҕалаллара буолуо диэн сабаҕалыыллар. Бу — киһи саарбахтыыр чахчыта, тоҕо диэтэххэ, Кытай олус тэйиччи уонна суола да уустук. Геологтар, төттөрүтүн, үктэнэн турар сирбит анныгар үрүҥ көмүс үгүс саппааһа баарын ыйаллар.

Оттон былыргы докумуоннар кэрэһилииллэринэн, 1742 сыллаахха Дьокуускайдааҕы собуот хонтуоратыгар «Мальягарской волости якутов Муксея Маржина с сыном Сегерсинем да Сартака Кытчиева…» диэн ааттаах саха дьоно Үөһээ Өлүөнэтээҕи (билиҥҥи Тиит Арыы нэһилиэгэр) үрүҥ көмүстээх сири булбуттарын туһунан биллэрбиттэр. Оччотооҕу кэмҥэ Петр I ыраахтааҕы дьон сир баайдаах түөлбэни арыйан государствоҕа туһаны аҕаллаҕына харчынан наҕараадалыыр үгэһи олохтообут эбит. Онон үгүс сулууспалаахтар, көннөрү да дьон, ол иһигэр олохтоох омуктар эмиэ сир баайдаах түөлбэни буларга интэриэстээхтэрэ. Эмиэ оннук санааттан буолуо, 1765 сыллаахха, Лабыҥха ламуттарын кытта сибээстээх разночинец Тимофей Петрович Кычкин воевода Мирон Черкашенниковка Эндыбаллааҕы сибиниэстээх уонна үрүҥ көмүстээх сири арыйбытын туһунан иһитиннэрбитэ. Манна кыбытан аһардахха, 1774-1779 сылларга Эндыбал үрүҥ көмүһүн хостуу сылдьыбыттар. Олохтоохтор ол шахталар тобохторун — Екатерина ыраахтааҕы саҕанааҕы шахталар диэн ааттыыллар, билиҥҥэ диэри билэллэр эбит.

Бу икки түгэн олохтоох омуктар үрүҥ көмүс ханна баарын үчүгэйдик билэллэрин уонна сатаан туһаналларын кэрэһилиир.

Кыһыл көмүс

Саха литературатын биир классическай айымньытыгар — Николай Якутскай «Көмүстээх үрүйэ» сэһэнигэр эбээн муударай кырдьаҕаһа Сэдьүк: «Кыһыл көмүс — эбээн баайа буолбатах»,—диэн быһаччы этэр. Ол аата олохтоох омуктар — сахалар, эбээннэр, эбэҥкилэр кыһыл көмүс ханна баарын билэллэр эбит. Итиэннэ, туһаммат уонна аньыырҕыыр буолан аахайбат быһыылаахтар.

Сахаларга уос номоҕор киирбит «Көмүстээх Тайҕа» — Бодойбо кыһыл көмүһэ хайдах арыллыбытын туһунан олус дьикти кэпсээн баар. Ол курдук нуучча атыыһыттара олохтоох көс омуктар сибиниэһи туох эрэ атын матырыйаалынан солбуйалларын бэлиэтии көрбүттэр. Кэлин быһааран билбиттэрэ булчуттар үрэхтэр кытыыларыгар ыһылла сытар көһөҥө көмүһү итигэстээн сибиниэс оннугар туһаналлар эбит.

Боотурускай улууһун атыыһыта Андрей Яковлевка биирдэ кинини кытта куруук эргинэр Алдан эбээннэрэ көһөҥө кыһыл көмүһү биэрбиттэр. Эргитиилээх өйдөөх атыыһыт атастарыттан ол сири ыйдаран, сайын аайы, уолунаан Алдаҥҥа баран кыһыл көмүһү сөп буоларынан көрөн сууйан аҕалар идэлэммит. Ол эрээри сурукка киирэринэн, Алдан кыһыл көмүһүн 1923 сыллаахха ыам ыйыгар Михаил Тарабукин диэн Байаҕантай улууһуттан төрүттээх булчут таба тайаммыта. Манна даҕатан эттэххэ, «Алданзолото» трескэ үгүс саха дьоно үлэлээбиттэрэ биллэр. Итиэннэ, бу тэрилтэни саха бастакы көлүөнэ геологтара И.П.Лебедкин, Н.Г.Рысаков, П.Г.Габышев салайсыбыттара.

Бүтүн Сэбиэскэй Союз валютнай фондатын бөҕөргөппүт Халыма, Индигиир, Дьааҥы өрүстэр кирбиилэригэр сытар «кыһыл көмүс куру» арыйыыга эмиэ сахалар уонна олохтоох омуктар суоллара-иистэрэ көстөр. Ол курдук Тааттаттан төрүттээх Охотскайга олорор саха атыыһыттара — бырааттыы Иван уонна Василий Сивцевтэр 1912 сыллаахха Гусинка уонна Кухтуйа үрэхтэргэ көмүстээх түөлбэни бас билэ сылдьыбыттар эбит.

Бу быстах уонна толору бигэргэммэтэх чахчыларга олоҕурдахха да, Саха сирин олохтоохторо кыһыл көмүстээх сирдэри «официальнай арыйыылар» иннилэринэ да билэллэрэ саарбахтаммат.

Алмаас

Алмаас — Саха сирин визитката. Аан дойду биир бөдөҥ алмааһы хостуур тэрилтэтэ «АЛРОСА» урукку «Якуталмаз» холбоһуктан үөскээбитэ. Бу компания сүрүн алмааһы хостуур сирдэрэ биһиэхэ бааллар. Итиэннэ, алмаастан республика бюджетыгар биллэр-көстөр үгүөрү үп киирэр. Саха биллиилээх суруйааччыта Николай Якутскай «Алмааһы көрдөөччүлэр» айымньытыгар суруйарынан, аан бастакы 45 караттаах алмааһы 1899 сыллаахха Петр Васильев диэн саха киһитэ булбут.

1904-1905 сылларга үлэлээбит Хатанга-Анаабыр экспедициятын салайааччыта бигэргэтэринэн, саха атыыһыта Трофим Павлов ханнык эрэ күлүмүрдүүр таастары хомуйан эргинэрин туһунан кэпсээбит. Бу Сунтаар улууһуттан төрүттээх Трофим Павлов атыыһыт уонна кини уола Петр алмааһы булчуттартан хомуйалларын уонна Кээхтэ дьаарбаҥкатыгар илдьэн атыылыы сылдьыбытын туһунан үһүйээн аҥаардаах кэпсээннэр бааллар. Онон Амакинскай экспедиция салайааччыта Г.Х.Файнштейн Сунтаарга таарыйан, Трофим Павлов атыыһыт огдооботун кытта көрсө сылдьыбытын туһунан хаһыаттар суруйбуттара оруннаах курдук.

Алмаас Саха сиригэр баар буолуон сөбүн туһунан научнайдык дакаастаабыт киһинэн Бүлүү биллиилээх кыраайы үөрэтээччитэ, Социалистическай Үлэ Геройа Петр Староватов буолар. Дьон ахтарынан, Староватов кылбачыгас тааһы дьоҥҥо көрдөрбүттээх эбит.

Онон алмааһы сахалар Амакинскай экспедиция арыйыан инниттэн билэллэрин туһунан этии оруннаах.

Нефть уонна газ

Небэ уонна гаһа суох киһи аймах сайдыыта, олоҕо күн бүгүн өйгө баппат. Государстволар нефть, газ үөскээбит сирдэрин былдьаһан сэриилэһэллэрэ баар суол. Оттон сатаан эргиммит государстволар — холобура, персидскэй хомо дойдулара сыта байдылар. ССРС ыһыллыбытын кэннэ быста дьадайбыт Россия даҕаны экономикатын көнүүтүгэр бу уматыктар улахан оруоллаахтар.

Кыраайы үөрэтээччи Г.А.Попов 1926 сыллаахха таһаартарбыт «Якутский край» диэн үөрэх пособиетыгар Саха сиригэр неби Өлүөнэ остуолбаларыгар, Сиинэҕэ, Маайа өрүскэ баар Суон Бэстээх очуоска, Намана өрүс салаата Булгунньах үрэххэ, Бүлүү уокуругун Өргүөт нэһилиэгэр булбуттарын туһунан суруйар. Дьокуускайдааҕы горнотехническай хонтуора геолога Г.Э.Фришенфельд биир отчуотугар: «…местные жители нам указывали, что км в 80-150 выше устья Маркоки по Мархе существуют черные камни, которые, брошенные в огонь, горят»,—диэн эппит. Геолог өссө отучча сыллааҕыта суураллыбыт өрүс арыытыттан ылыллыбыт убаҕаһы олохтоох ойууттар икки тарбахтарынан баһан ылан уокка быраҕалларын туһунан кэпсээни истибитин холобурдуур. Оччоҕо уот күлүбүрүү умайара уонна кыраһыын сыта кэлэрэ үһү.

Манна даҕатан эттэххэ, СР үтүөлээх геолога, суруйааччы Константин Гурьев бэчээккэ тахса илик кинигэтин рукопиһыгар Сахалин аатырбыт небин, гаһын саха атыыһыта киэҥ эйгэҕэ таһаарбытын туһунан ахтар. Ол курдук саха атыыһыта олохтоох биистэр ойууннара ууну кутан уоту күлүбүрэччи уматарын уорбалаан, хайа хаспаҕар батыһан тиийбит. Киитэрэй ойуун бу хаспахтан сыттаах «ууну» ылар эбит. Атыыһыт дьиктиргээн бытыылкаҕа «ууну» куттан ылбыт уонна Хабаровскай куоракка тиийэн нуучча атыыһытыгар атыылаабыт. Дьэ, мантан ыла Сахалиҥҥа нефть, газ баара биллибит. Дьэ, ол аата сахалар Бүлүүтээҕи нефть уонна газ үөскээбит сирдэрин билэллэр уонна өссө ону ааһан туһаналлар да бадахтаах.

Туомтуу тардыы

Бу омос көрдөххө ойута тардан ылыллыбыт эридьиэстээһиннэргэ Саха сиригэр, сир баайын арыйыыга олохтоох омуктар — сахалар, эбээннэр, эбэҥкилэр суолталарын уонна оруолларын көрдөрөргө холоннум. Тоҕо диэтэххэ, олохтоохтор өр кэмҥэ төрөөбүт сирдэрин биэс тарбахтарын курдук бэркэ чинчийэн, туох сир баайа баарын балачча билэр буолуохтаахтар. Итиэннэ, бэйэлэригэр туһалааҕын — тимири, үрүҥ көмүһү, сүлүүдэни үйэлэр тухары хостоон кэллэхтэрэ. Чэ, баҕар бэйэлэрэ интэриэһиргээбэт өттүлэригэр болҕомтолорун уурбатыннар даҕаны.

Онон түмүктээн эттэххэ, геологтар, экспедициялар үлэлэрин намтаппакка туран, Саха сириттэн көстүбүт сир баайын үксүн уонна сүрүнүн түҥ былыр бу дойдуну булбут олохтоох омуктар арыйбыттара диир оруннаах курдук. Оттон сыраларын биэрэн, элбэх эрэйи көрсөн киэҥ нэлэмэн Саха сирин эт атахтарынан тэлбит, буспут-хаппыт, тоҥмут-аччыктаабыт анал үөрэхтээх геологтар, хайа инженердэрэ сир баайын саппааһын, хаачыстыбатын чопчулаабыт, хостуур ньыманы тобулбут дьон быһыытынан сыаналаналлар уонна сыаналаныахтара даҕаны турдаҕа.

Үөһээ ааттаталаабыт биричиинэлэрбитин ылынар буоллахха, олохтоох ыччат промышленноска, геологияҕа сыһыана суох диэн сыыһа өйдөбүл (өскөтүн оннук баар эбит буоллаҕына) буолан тахсар. Тоҕо диэтэххэ, үйэтин тухары, өбүгэ саҕаттан үрдүттэн үктүү сылдьыбыт киһи бэйэтин ол эйгэттэн тэйиччибин дэнэр кыаҕа суох.

Союз суолталаах «Алданзолото» треһи төрүттээбит Саха автономнай республикатын салайааччылара Максим Аммосов, Степан Васильев кэскиллээх дьаһаллара уонна кинилэр анаан бэлэмнээбит саха бастакы көлүөнэ геологтара Иван Лебедкин, Николай Рысаков, Петр Габышев дьоһуннаах үлэлэрэ ону бигэргэтэр. Итиэннэ, кинилэргэ саха стахановец-комсомелецтарын балысхан үлэлэрэ тирэх буолбута саарбахтаммат. Манна алмааһы атыыга таһаарбыт аҕалаах уол Павловтары, Халымаҕа көмүһү сууйууну саҕаласпыт бырааттыы Сивцевтэри эбэн ааттаталаатахха букатын атын хартыына тахсар. Бу үгэһи салҕаан саха салайааччылаах, үлэһиттэрдээх «Аллараа Өлүөнэтээҕи», «Анаабыр алмаастара» тэрилтэлэр таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Ол эрээри кыһыл көмүһү уонна неби, гаһы хостооһуҥҥа кыахтаах олохтоох тэрилтэлэр суохтара астыннарбат…