Саха омугу эстиигэ тириэрдии
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун билиммэккэ, диктатура диэки халыйан сылдьар тыл үөрэхтээхтэрэ бу айылҕа тутаах тутулугун уратыларын билбэттэр, ол иһин тутуспаттар. Сэбиэскэй былаас үөскэппит тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн улахан халыйыыны үөскэтэн остуоруйа диэн тылы атын, “устуоруйа” диэн саҥа тылынан солбуйа сатыыллар.
Быстах санааҕа, албыҥҥа киирэн бу саҥа, “устуоруйа” диэн тылы бары үтүктэ сатыы сылдьаллар. Нууччалар төрүттэрэ украинецтар олус былыргы кэмнэргэ сахалартан арахсан туспа барбыттарын уонна остуоруйа диэн тылы уларытан “история” диэн саҥа тылы үөскэтэн тутта сылдьаллара биллэрэр. Бу остуоруйа диэн тылы уларытан саҥа омугу үөскэппиттэрин уонна бу тылы туһанан былыргы төрүттэрин букатын умнубуттарын “история” диэн тыл дорҕоонноро сөп түбэһэрэ биллэрэ сылдьар.
Украинецтартан арахсан саҥалыы үөскээбит белорустар бу тылы “гистория” диэн уларытан туһаналлар. Саҥа тылы үөскэтэн туһанан саҥа омук буолан сылдьаллар.
Остуоруйа диэн тылы “устуоруйа” диэн сахаларга суох саҥа тылга тыл үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыыллара саха омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэ сатааһын буолар. Бары саха тыла иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьарын билиэхпит этэ. Омук төрүт тылларын уларытан кэбиһии омугу бэйэтин уларыйыыга тириэрдэрэ былыргыттан биллэр.
Остуоруйа диэн тыл үс тылтан хомуллан үөскээбит:
- Ос. Ос диэн тыл баас оспута ааттанар. Бу баас онно сүппэт бэлиэни хаалларарын туһанан остуоруйа сүппэтэ ситиһиллэр.
- Туор. Туордаа диэн бэлиэтээ диэн буолар. Ол аата олох суолун бэлиэтээн, суруйан иһии остуоруйа диэн ааттанар.
- Уйа. Уйа диэн былыргы кэмнэргэ дьиэни ааттыыллар эбит.
Улахан суолталаах, дириҥ өйдөбүллээх остуоруйа диэн саха тыла улаханнык харыстанар аналлаах, атын тылынан солбуйуу букатын табыллыбат быһыы буолар. Омук былыргы остуоруйатын умнан кэбиспэтэҕинэ сайдыы киириититтэн бэйэтэ уларыйан хаалбакка олоҕун салҕаан иһэрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Остуоруйа диэн саха омук былыргы олоҕун кэпсээннэрэ буолан оҕолору үөрэтиигэ киэҥник, олоҥхону кытта тэҥҥэ туттуллар аналлаахтар. Бу тыл суолтатын таба өйдөөн туһана сылдьыы саха омук уһун үйэлээх буоларыгар тириэрдэр.
Остуоруйа диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕиттэн табатык өйдөөн туһанарга уустуктары үөскэтэр:
1. Аптаах остуоруйалар.
2. Олохтон үөскээбит остуоруйалар.
Бу икки өрүттэр өйдөбүллэрин холобурдары туһанан дириҥник быһааран көрүөхпүт:
1. Дьон бэйэлэригэр үчүгэй буоларын элбэхтик кэпсииллэр, төһө эрэ кэминэн бу кэпсээннэр улаатан, дарбайан аптаах остуоруйаларга кубулуйан бараллар. Ону тэҥэ, дьон бэйэлэрэ кыайан толорбот ыра санааларын элбэхтик кэпсииллэрэ аптаах остуоруйалары быһаччы үөскэтэллэр. Бу быһаарыыны “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно бигэргэтэн биэрэр.
2. Олох дьиҥнээх, кырдьыктаах кэпсээннэрэ, остуоруйалара элбэхтик кэпсэнэн, сыыйа-баайа уларыйан, тупсан биэрэн иһэллэрин билигин туһанан омук былыргы олоҕун остуоруйаһыттар үөрэтэллэр. Суор Бурдук туһунан кэпсээннэр олоххо кырдьык буолбуттара докумуоннарынан дакаастанан сылдьаллар. Ону тэҥэ, Эллэй Боотур туһунан кэпсээннэр кырдьыктарын бары билэллэр.
Олус былыргы остуоруйа кэпсээннэри элбэхтик уларыйбыттарын иһин үһүйээннэр диэн ааттыыбыт. Ол аата төһө эрэ уһун кэминэн ким эрэ кэпсээбитэ үһү диэн быһаарыыга сөп түбэһэн хаалаллар.
М.В.Ломоносов: “Народ не знающий прошлое, не имеет будущее” диэн этиитэ омук саҥалыы үөскээһинигэр ордук улахан суолталанар. Атын омуктуун холбоһон саҥалыы үөскээбит омук дьоно былыргы остуоруйаларын билбэтэхтэринэ, умнан кэбистэхтэринэ атын, саҥа омукка уларыйан хаалыылара тиийэн кэлиэн сөп.
Тыл үөрэхтээхтэрэ остуоруйа диэн саха төрүт тылын “устуоруйа” диэн саҥа булбут тылларыгар уларытан сахалар былыргы олохторун остуоруйаларын умуннарар, суох оҥорор кистэлэҥ санаалара буолар уонна сэбиэскэй былаас кэмин саҕаттан туһана сылдьаллар. (1,5).
Остуоруйаны салайааччылар талбыттарынан суруйаллар. Нуучча омук үөскээһинин уратытын кистээн, уларытан кэбиһиини элбэхтик оҥорбуттара биллэр. Бу сымыйа арыллан тахсыыта омук салгыы олоҕор улахан уустуктары оҥороро кэлэн иһэр. Москва княжествотын салайыы бэлиэтин дьаралыгы кинээс буолааччы Сарай Бэркэ тиийэн Көмүс Орда баһылыгыттан ылан кэлэр эбитин умнан кэбистилэр.
Омук аата хаһан сурукка киирэн бэлиэтэммитэ билигин хаһан үөскээбитин быһаарар, чуолкайдыыр. Остуоруйаны билии туһата итинтэн тахсан кэлэр. 1180 сыллаахха Украина туһунан суругу булбуттар. Бу булумньу Украина ол кэмҥэ биллэрин дакаастыыр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ “устуоруйа” диэн саҥа тылы булан остуоруйа диэн сахалар былыргы олохторун кэпсээннэрин суох оҥороннор саха омук былыргы олоҕун умуннарар санаалара ордук улахан куһаҕан дьайыылаах. Бу саҥа тылы туһаныыттан былыргы олоҕун остуоруйаларын умнубут омук уларыйан, атын омукка кубулуйан хаалара уонна үйэтин кылгатан кэбиһэрэ үөскүөн сөп.
Остуоруйа диэн былыргы олохпут кэпсээнин саҥа булбут “устуоруйа” диэн тылларынан солбуйаннар сахалар былыргы төрүттэрин уонна олорбут олохторун билиилэрин суох оҥоро сатыыллар. Былыргы төрүттэрин умнубут омуктар эстиигэ тиийэн хаалаллара наукаҕа төһө эмэ биллэрин үрдүнэн, бу дьон сахалары үрэйэргэ, эһэргэ анаан үлэлииллэрин тохтото иликтэр.
Саҥалыы сайдан иһэр сахалар былыргы олохторун остуоруйаларын тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстаатахтарына табыллар кэмэ тиийэн кэллэ.
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. “Саха сирэ” хаһыат. 28.01.2010.