Саха литэрэтиирэлии тыла

Саха литэрэтиирэлии тыла

Устуоруйата

Чинчийээччилэр 6 түһүмэҕи араараллар.

1. Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи туттуллар сурук-бичик

2. XX үйэ 20-с сс.

3. XX үйэ 30-с сс.

4. XX үйэ 1940-1960 сс.

5. XX үйэ 1960 сылыттан 80-с сс. бүтүүлэригэр диэри

6. 80-с сс. бүтүүлэриттэн билиҥҥэ диэри

Үһүс түһүмэх: XX үйэ 30-с сс.

1930 с. тохсунньу 29 Юастакы орфография кэмпириэнсийэтэ. Ойууунскай киирии тыллары саха тылын фонетикатынан уларытары туруорсар: экэниэмикэ, дьиктэтиирэ, литэрэтиирэ.

1935 с. I Всеякутская языковедческая конференция: Быһаарбыттар:

• Мурун J киллэрэргэ
• Дьуптуоннар суруллууларын уларытарга
• Киирии сыһыарыылары ылынарга

1939 сыл кулун тутар 23 күнэ. РСФСР Просвещениетын наркомун бирикээһэ "Алфавит и орфография якутского языка" тахсар, саҥа алпаабыкка көһүү буолар. Сотору кэминэн Л.Н. Харитонов "О новой якутской орфографии" диэн ыстатыйатыгар саҥа арпагыраапыйа итэҕэстэрин ыйар уонна этиилэри киллэрэр. Бу кэмҥэ "тыл объективнай-стихийнай нормализацията" барбыт, "ыраас морфологизмтан" тэйии буолбут. Оокойдуур барыл олох быһыытынан олохсуйбут. Тылы уларытыы/үөскэтии тыыннаах тылга тирэнэн фонетика тосхолугар олоҕуруохтаах диэн санаа баһыйбыт.

Төрдүс түһүмэх: XX үйэ 1940-1960 сс.

1940 сыл атырдьах ыйын 20 күнүгэр "Кыым": сокуон "Основы правописания якутского литературного языка".

Сэрии кэмигэр наһаа элбэх русизм киирбит. Хаһыаттарга 40% тиийэрэ.

195! с. Харитонов "Об улучении якутской орфографии":

• Киирии тыллары суруйуу
• Эгэлгэтик этиллэр тыллары таба суруйуу
• Морфология тосхолунан суруйууга көһүү.

1950-52 сс. киэҥ ырытыы. Харитонов этиилэрин утарбыттар.

А. Мординов "Вопросы философии" сурунаалга (1950, №3) "О развитии языков социалистических наций в СССР" ыстатыйатыгар нуучча тылын быраабылатын атын тыллар быраабылаларыгар киллэрии сыыһатын, ол нуучча тылын баһылыырга көмөлөһөр дииллэрэ олоҕо суоҕун туһунан суруйар. Онтон бу санаатын "Большевик" диэн ССРС хомуньуус баартыйатын киин кэмитиэтин түөрүйэҕэ уонна бэлиитикэҕэ сурунаалыгар Г. Санжеевтиин суруйбут "Некоторые вопросы развития младоспиьменных языков народов СССР" диэн ыстатыйатыгар хатылыыр.

1953 с. таба суруйуу быраабылатын бырайыага туспа брошюра быһыытынан тахсыбыт. Е. Убрятова сэҥээрбит.

1954 с. бүтүүтүгэр хамыыһыйа тэриллибит. 213 киирбит этиини көрбүт.

1955 с. Тупсарыллыбыт, чочуллубут быраабыла. 1939 сыллааҕы быраабыла сүнньүнэн хаалбыт, эбии маннык киирбит:

• урукку 43 быраабыла 66 буолбут
• киирии тыллар суруллуулара судургутуллубут: холобур киири тыл кэннигэр турар Т урут флот-флотпут диэн суруллар буоллаҕына, саҥа ирдэбилинэн флот-флоппут диэн суруллар буолбут.

Бэһис түһүмэх: XX үйэ 1960 сылыттан 80-с сс. бүтүүлэригэр диэри

1961 с. саҥа быраабыла бырайыага хамыыһыйанан бигэргэнэн "Кыым" уонна "СЯ" хаһыаттарга тахсыбыт (1961, муус устар 26)

Л. Харитонов саҥа ыстатыйа таһаарбыт: "К обсуждению правил якутской орфографии". Мөккүөр саҥаттан күөдьүйбүт.

Манна Харитонов "киирии тыллар дорҕооннорун уларытан суруйуу элбээбитэ - саха тылын ситиһиитэ буолар" диэн суруйар. Маны саха арпагыраапыйата аа-дьуо, ыксаабакка ситиспитин туһунан суруйар.

1962 сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэр саҥа бырайыак бигэргэтиллэр, быраабыла олоххо киирэр.

Манна олоҕуран 1963 сыллаахха таба суруйуу тылдьыта тахсар. 1975 сыллаахха хос тахсар, онно 14 212 тыл киирэр.