Саха бүттүүн тыла

Саха бүттүүн тыла — саха барыта билэр, туттар лиэксикэтэ.

Бу араҥа атын хайа да араҥаттан киэҥ , олох-дьаһах бары өттүн хабар .

Бу араҥа иһинэн сурук уонна кэпсэтии тылын араарыахха сөп. Сурук тылын баайынан литературнай тылга туттуллар, нуорма буолар тыл өйдөнөр. Оттон кэпсэтии тылын лиэксикэтэ литературнай нуорма буолбат.(Гаврил Гаврильевич Филиппов , Иван Петрович Винокуров «Саха тыла» 26 сирэй). Саха сэһэннэрэ уонна остуоруйалара, таабырыннара уонна чабырҕахтара, ырыалара уонна тойуктара, өһүн хоһоонноро уонна тылын номохторо үрдүк уус-уран күүстээхтэр. Оттон саха олоҥхото аан дойду норуоттарын бастыҥ эпическэй айымньыларыгар киирсэр.

Саха тыла сүнньүнэн Саха өрөспүүбүлүкэтин иһигэр туттуллар уонна бу тылынан сахалар эрэ буолбакка, эбэҥкилэр, эбээннэр, юкагирдар эмиэ санараллар.(П.С Афанасьев - Саха билиҥҥи тыла.Лексикология 3,4 сирэй) Бүттүүн тыллар истэригэр араас туттуллуулаах тыллар баар буолаллар. Сорох тыллары киһи бары билэр уонна туттар. Сорохтору туох эмэ идэлээх, ханна эмэ олохтоох киһи туттар, сорох тыллары киһи мэлдьи күннэтэ туттар, сорохтору хаһан эмэ түгэн тирээтэҕинэ эрэ туттар. Онон норуот кэпсэтэр тыла араас араҥалардаах буолар эбит.

Бүттүүн тыллар истэригэр аан маҥнай сүрүн тыллар фоннарын (нууч.основной словарный фонд) араараллар . Сүрүн тылларынан ким ханна баҕарар (говордарга эмиэ), хаһан баҕарар (үйэлэр усталарыгар), туохха баҕарар (олоххо-дьаһахха, дьыалаҕа, хаһыакка, хайа ба5арар жанрга, стилгэ даҕаны) туттааччы.

Сүрүн тыллар маннык уратылаахтар : 1) Сүрүн тыллар олоххо-дьаhахха куннэтэ мэлдьи баар өйдөбуллэри бэлиэтииллэр . Холобур: сир, уу, күн, салгын, уот, эт, ас,үүт, бас, атах, сүрэх, дьиэ, мал, бар, тур, утуй, ол эбэтэр мэлдьи туттуллар аат тыллар, даҕааһыннар, туохтуурдар, солбуйар ааттар, ахсаан ааттар уо.д.а. 2)Сүрүн тыллар хайа баҕарар түөлбэ сиргэ, идэ5э, дьон эргимтэлэригэр бүттүүн туттар тылларынан буолаллар. 3)Сүрүн тыллар ахсаанынан соччо элбэхтэрэ суох уонна бүттүүн тылларга олох, киин буолаллар. Холобур: эт-этии, эт-эттик, көр-көруу, көрүнньук, аһыы-аһыы(окисел), суруй-сурук, суруйааччы уо.д.а. 4)Сүрүн тыллар уйэлэр усталарыгар сүнньүнэн уларыйымтыалара суох буолаллар: эргэрбэттэр, сүппэттэр, соччо элбээбэттэр даҕаны. 5)Саха тылыгар сүрүн тыллар бары кэриэтэ төрүт бэйэтин (исконнай) тылларынан буолаллар уонна атын уруулуу тюрк омуктар тылларыгар ханыылаахтар .

Ол саха тыла аан маҥнайгыттан төрүкү тюркскай тыл буоларын туоһулуур. Сүрүн тыллар истэригэр өссө ядро диэн уос тыллар бөлөхтөрүн букатын хара маҥнайгытааҕы, түҥ былыргы биир сүһүөхтээх тыллары араараллар. Холобур: күн, сир, уу, бар, кэл, сыт, ас, эт, ис, сиэ, тыл уо.д.а. (Н.К Антонов «Саха билиҥҥи тылын лексиката» 44 сирэй)

Хайа да омук (нация) тыла бэйэтин иһигэр хос төгүллэрдээх буолар. Ол курдук национальнай тыл иһинэн бүттүүн кэпсэтии тылын, литературнай тылы, олохтоох говордары (диалектары), хайа эмэ идэ дьонун тылларын уо.д.а араартыахха сөп. Нация тылын ити көрүҥнэриттэн сүрүн төгүлүнэн сурук үөскээбитин кэннэ литературнай тыл буолар. Литературнай тыл бүттүүн кэпсэтии тылыгар чугас, ол гынан баран толору сөп тубэспэт. Кэпсэтии тылыгар нация дьоно бары кэриэтэ билэр, туттар тыллара-өстөрө бүтүннүү киирэллэр, олохтоох говордар уонна ханнык эмэ быстах социальнай бөлөхтөр эрэ ураты тыллара кыттыбаттар . Оттон литературнай тылга маара кэпсэтии тыллара, бүттүүн тылга туттуллар сорох граммматическай түптэр, тыл фонетическай, морфологическай төгүллэрэ, этии сорох көрүҥнэрэ киирбэттэр. Ол өттүнэн литературнай тыл кэпсэтии тылынаагар кыараҕас курдук. Ол эрээри атын өттүнэн литературнай тыл кэпсэтии тылын быдан аһара түһүтэлиир (холобур: уус-уран литература тылыгар, терминология сорох араҥаларыгар, этии оҥоһуутугар уо.д.а). Онон литературнай тыл бүттүүн кэпсэтии тылынааҕар ордук киэҥ .Саха тыла уруулуу-тюркскай тыллар бөлөхтөрүгэр киирсэр . Билиҥҥи тюркскай тыллар ахсааннара 30-ча. Холобур: казах, киргиз, татар, узбек, туркмен, турок, азербайджан, чуваш, кумык, тува, хакас, шор уо.д.а омуктар тыллара. Ону таһынан букатын былыр баар буола сылдьыбыт уонча тюрк омук тыла хаалбыт суруктарыттан биллэр . Олор истэригэр VI—X үйэлэргэ Монголия сиринэн ,Байкал күөл кытылынан олоро сылдьыбыт огуздар, уйгурдар, курыканнар; соҕуруу Сибиргэ-тюргештар; Волга,Дон өрүстэринэн — хазардар, булгардар, половецтар, печенегтэр;XI-XIV үйэлэргэ орто Азия5а олоро сылдьыбыт былыргы уйгурдар, чаҕатайдар, уо.д.а тыллара киирсэллэр . Тюркскай тыллар бөлөхтөрө ученайдар сабагалааһыннарынан палеолит бүтүүтүн, эбэтэр неолит үйэтин саҕана, биһиги эрабыт иннигэр 5-3 тыһыынча сыллардаахха Киин Азия хонуу куйаар дойдуларыгар үөскээбиттэрэ. Биһиги эрабыт иннинэ V үйэлэртэн биһиги эрабыт III уйэтигэр диэри тюркскай тыллаах норуоттар хуннулар эбэтэр соннулар диэн ааттанан бөлөхтөһөн эмиэ ити Киин Азия5а (Китай хоту өттүнэн , Монголиянан , Забайкальенан тайаан) улахан государствоны тэрийэн олоро сылдьыбыттара историяттан биллэр. Чинчийээччилэр этэллэринэн, тюркскай тыллар грамматическай тутуллара уонна сүрүн тыллара баайа сүнньүнэн ити кэмҥэ олохсуйбута уонна кэлин улаханнык уларыйбатаҕа. Ол иһин даҕаны, тюрк омуктар история уһун үйэлэрин усталарыгар араас дойдуларынан тэлэһийэн олохсуйбуттарын, араас норуоттары кытта былааһан сылдьыбыттарын үрдүнэн бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэригэр билиҥҥэ диэри бэркэ өйдөһөллөр . Тюркскай омуктар бэт былыргы бухатыырдарын туһунан эпостара (олоҥхолоро) кинилэр героическай олохторун идеологиятын быһыытынан эмиэ ити кэмҥэ сайдыбыта. Биһиги эрабыт I—III үйэлэригэр Киин Азия хону куйаар дойдуларыгар улахан кураан дьыллар буолбуттара. Хуннулар сутан өлөн-сүтэн, дьоннорун уон гыммыт биирэ эрэ ордон хаалбыта . Ол хаалбыт тобох дьонноро төрөөбүт сирдэрин быраҕан арҕаа-хоту тарҕаммыттара . Кинилэр көс олохтоох сыыдам сырыылаах сэрииһит дьон буоланнар , 150—200 сыл иһигэр Европаҕа Дунай өрүскэ тиийэ тарҕаммыттара . Кинилэр дьалкыппыт Азия , Европа норуоттарын ол кэмнээҕи хамсааһыннара историяҕа «норуоттар улуу көлүөнэлэрэ» диэн аатырар . Сорох ученайдар сэрэйиилэринэн, сахалар төрүттэрэ ити кэмҥэ Ангара уонна Лена өрүс кытылларын булан соҥон хаалбыттара. Саха тыла-саха норуотун культуратын тас быһыыта. Киниэхэ саха норуотун историческай үөрүйэҕэ , өйө-санаата көстөр. Ону кытта саха норуота киһи-аймах уус-уран кылаатыгар киирсэр тылынан айымньылаах .