Саха билиҥҥи тыла лиэксикэтэ
Тыл биирдииилээн тылларынан баайын словарнай састаабын, лексиката дэнэр. Лексиканы тыл үөрэҕин салаата-лексикология дэнэр. Лексиканы тыл үөрэҕин салаата лексиката олус киэҥ уонна уларыйымтыа, общественнай олоххо , производствоҕа, наукаҕа тахсар уларыйыылары тута ылынымтыа. Ол иһин тыл атын салааларынааҕар лексиканы үөрэтэр ордук уустук. Көннөрү олохтон даҕаны көстөр: тыл фонетикатын уонна грамматикатын оҕо тылланар кэмигэр хайыы-үйэ сүнньүнэн толору баһылыыр, оттон төрөөбүт тылын баайын киһи үйэтин тухары үөрэтэн сиппэт. Ол быһыытынан лексикологияҕа оҕо даҕаны тыл лексическай тиһилин толору арыйан көрдөрөр кыаллыбата өйдөнөр.
Лексикология тыл лексическэй тиһилин сүрүн боппуруостарын үөрэтэр соруктаах. Ол иһиттэн үрдүк үөрэххэ маннык боппуруостар көрүллэллэр:
- тыл (слово) кэпсэтии туттугун сүрүн бииримин быһыытынан өйдөбүлэ тылга тыл суолтатын тэгиллэрэ;
- тыл семантическай тутулун өйдөбүлэ;
- тыл словарнай састаабын сүрүн араҥалара;
- сомоҕо тыллар тустарынан үөрэх (фразеология);
- тыл словарнай састаабын тылдьыттарынан көрдөрүү (лексикография);
- тыл словарнай састаабын уларыйыыта;
Лексикология наука быһыытынан тус-туһунан салааларга хайдар. Тус лексикология сүнньүнэн тылга тыл айылгытын уонна тыл словарнай састаабын араҥаларын, уларыйыытын үөрэтэр. Сомоҕо тыллары туттуларынан, суолталарынан туттуллууларынан уратыларын үөрэтэр салаа фразеология дэнэр. Тыл суолтатын семасиология салаата үөрэтэр. Оттон тыл словарнай састаабын түмэн көрдөрөргө тылдьыттары оҥоруу теориятын уонна ньымаларын туһунан үөрэх лексикография диэн ааттанар. Бу түөрт салааттан семасиология үрдүк үөрэххэ тустаан үөрэтиллибэт, тус лексикологияҕа туттуллар суолталарын көрүүгэ киирсэр. Оттон фразеологияны нуучча тылыгар 70-с сыллартан тыл үөрэҕин лексика таһынан туспа салаатын курдук көрөн үөрэтэллэр. Саха тылыгар оннук үөрэтии олоҕура илик, олоҕурар төрүтэ суох курдук. Ол иһин сомоҕо тыллар тус лексикология иһинэн көрүллэллэр. Инньэ гынан бу кинигэҕэ тус лексикология уонна лексикография салаалара бэриллэллэр.
Ханнык баҕарар наука курдук лексикология тыл лексическэй тиһилин үөрэтэригэр сүрүн биирими булуохтаах. Оннук биириминэн фонетикаҕа фонема, морфологияҕа морфема эбэтэр синтаксиска синтагма кэриэтэ лексикаҕа тыл буолар. Ол иһин лексикология сүрүн ис хоһооно-тыл туһунан үөрэх.
Туһаныллыбыт литирэтиирэ
1 Н.К Антонов Саха билиҥҥи тылын лиэксикэтэ 1976
2 П.С Афанасьев. Саха билиҥҥи тыла.Лексикология