Сахаэт бииһэ

Сахаэт бииһэ - Чыҥыс Хаан саҕанааҕы монгол холбоһугун биир бииһэ. Саха төрүттэригэр сыһыаннаах буолуон сөп.

Чыҥыс Хаан саҕанааҕы монголлар ортолоругар сахаэт диэн биис ахтыллара улахан интириэhи биhиэхэ үөскэтэр. Рашид-ад-дин суруйарынан, Чыҥыс Хаан өссө Темучжин буола сылдьан тайджиут биистэрин кытта атааннаhа сырыттаҕына, сахаэт (сакаит) бииhэ киниэхэ кэлэн холбоhон, сэриитэ эбиллибит. Ол эрээри биир да биллиилээх киhитэ суох эбит. Кини сакаиттары уруккута түүр тыллаах, кэлин монгол аатын ылыммыт биистэргэ киллэрэр.

Рашид-ад-дин сакаиттары иккиhин Орхон өрүс тула тарҕаммыт кереиттэр биир биистэрин быhыытынан эмиэ ахтар. Онон бу кереиттэр диэн кимнээх этилэрэй, түүрдэр дуу, монголлар дуу диэн ыйытыы үөскүүр. Манна учуонайдар араас санаалаахтар. Л.Л.Викторова диэн сэбиэскэй учуонай кереиттэри, найманнары уонна меркиттэри түүр тыллаахтара диэн бигэтик суруйар. Өссө кинилэр сог-по (цзубу) холбоhугун үс салаата буолаллар диэн санааҕа кэлэн турар. Кереиттэргэ өссө дунхаит (тунгкаит), албат, тумаут (тумат) диэн биистэр киирэллэрэ. Бу састаап көрдөрөрүнэн, кереиттэр Саян-Алтай түүрдэригэр быhаччы сыhыаннаах буолуохтарын сөп эбит. Ол курдук, Н.А.Сердобов диэн тувалар төрүттэрин үөрэппит учуонай, тувалар, хакаастар уонна сахалар кереиттэр диэн уопсай өбүгэлээхтэрэ диэн санааҕа кэлбитэ. Казах историга Мухаметжан Тынышпаев саха төрдүн кереиттэри кытта сибээстээбитэ. Кини саныырынан, киэҥ сиринэн биир кэлимсэ олорбут элбэх ахсааннаах биис Тимур кэмигэр улахан кыргыллыыга түбэспит. Улахан чааhа Алтай диэки куоппут (карагастар, качинецтар, сагаецтар уонна сахалар), сорохторо Аргыннарга күрээбит, кэлин казах буолбут. Узбек маҥнайгы хаана Мухаммед-Шейбани сэриитигэр сахиот диэн биис ахтыллар эбит.

П.А.Ойуунускай 1928 сыллаахха Чолбон сурунаалга тахсыбыт ыстатыйатыгар саха төрүттэрин эмиэ кереиттэри кытары сибээстиир. Джунгардар кереиттэри кырган, түүр тыллаах саха өбүгэлэрэ маҥнай монголлар, онтон буряттар ортолоругар киирэн, көһө сылдьыбыттар, бииргэ ыкса олорбуттар.

Арай Г.В.Ксенофонтов бу этиини утары санаатын, бэчээккэ киирбэтэх иккис томун матырыйаалларыгар көрөбүт. Кини туспа-туора санаатынан, Чыҥыс Хаан империята үөскүүрүн саҕана, сахалар билиҥҥи дойдуларыгар олороллоро. Онтон бу соҕурууҥҥу сахаэттэр олох аҕыйах ахсааннаахтара (туспа түмэн да буолбаттар) уонна Чыҥыс Хаан диэки буолан, хайдах да Саха Сирин диэки түһүөн сөптөрө суох диэн суруйар.