Сахалыы таҥара үөрэҕэ
Киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ олоххо ситиһэ сатыыр баҕа санаата атын, саҥа баҕа санаанан уларыйарыттан таҥарата эмиэ уларыйан, саҥанан солбуллан биэрэр. Уһун үйэлээх сахалар билэр, туһана сылдьыбыт таҥаралара элбэхтэр.
Олус былыргы кэмнэргэ булчуттар таҥаралара Хотой диэн көтөр эбит. Бу хотой кыахтаахтык бултуурун курдук бултууру ситиһээри дьон баҕа санаа оҥостон Хотойу таҥараҕа кубулуппуттар.
Булт таҥараларыттан салгыы элбэх үлэ таҥаралара үөскээн сай-дыбыттар. Дьон үчүгэйи, үрүҥү уонна куһаҕаны, хараны таба арааран туһаналларын Күн таҥара үөскэппит. Күн таҥараттан салгыы дьон өйдөрө-санаалара кыыллартан туспа арахсан киһи буолар баҕа санаа-ны үөскэтинэннэр Киһи таҥара олоххо киирбит.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугун тутуһан сайдарыттан киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэригэр “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан үөрэтэр уонна киһиэхэ “Үчүгэй санаалары саныахха”, алгыһы истиэххэ диэн этэн элбэх үчүгэй санаалардаах буоларын ситиһэр. “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһарыттан үчүгэй санаалаах киһи үчүгэй быһыыны оҥорорун туһа-нан, үчүгэй быһыылары элбэтэргэ көмөлөһөр.
Алгыс этиитэ диэн олоххо улахан уопуттаах киһи элбэх үчүгэй санааларыттан атыттарга бэрсиитэ, өй уган биэриитэ ааттанар. Алгы-һы үгүстүк тылынан этэн тириэрдэллэр. Киһиэхэ үчүгэй санаалары алгыс истиитэ үөскэтэн олоҕор туһаны оҥорорун элбэтэр.
Куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыы диэн таҥара үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ буолар. Киһи куһаҕан санааны куруук саныы сырыттаҕына, аны ол санаатын бэйэтэ толорон кэбиһэрэ тиийэн кэлэн ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Бу быһаарыы киһи куһаҕан санаалары мунньуна, куруук саныы сылдьара кэлин бэйэтигэр куһаҕаны оҥорорун биллэрэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит буолан атын таҥара үөрэхтэриттэн уратылара манныктар:
1. Санаа бастаан иһэрин уонна үгэскэ кубулуйан киһини салайарын быһааран “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этэн үөрэтэр.
2. Сиэр диэн аһара барар өй-санаа хааччаҕын туһанан киһи үчүгэй быһыылары үтүктэн оҥороругар тириэрдэн, куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрин аҕыйатар уонна үчүгэй быһыылары элбэтэр.
3. Оҕо ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитэри тутуһан үчүгэй быһыылаах оҕолору улаатыннаран киһи буолууну ситиһиннэрэр.
4. “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны оҕо кыра эрдэҕиттэн арааран билэригэр үөрэтэн үчүгэй быһыылары оҥорорун элбэтэр.
5. “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн оҕо аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын биллэҕинэ үчүгэй диэн баарын арааран билэрэ үөскүүрүн туһанар.
6. Оҕо улаатан иһэн оҥорор быһыылара барылара улахан киһи оҥорор быһыыларыгар сөп түбэстэхтэринэ киһи буолууну ситиһэрин туһанан оҥорор быһыыларын тупсарар.
7. Таҥара үөрэҕин көмөтүнэн киһи буолууну ситиспит оҕо олоҕун киһи быһыылаахтык олороро ситиһиллэр кыахтанар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо улаатан өйө-санаата сайдан киһи быһыылаахтык олоҕун олорорун үөскэтэн дьон сайдыыны ситиһэн олохторун тупсаралларыгар биллэр көмөнү оҥорор.
Олох үөрэҕэ диэн ааттанар олоххо үөскээбит үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара быһаарыллыбыт үйэлээх үгэстэри тус-туспа арааран билиини уонна туһаныыны сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар:
- “Ыйааһын хараҕа” диэн үгэһи туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууттан хайалара баһыйарын, элбэҕин быһаарыыны туһанар. Аҕы-йах куһаҕаны оҥорууну элбэх үчүгэйи оҥоруу баһыйарын быһааран өй-санаа ыраастанарыгар, тупсарыгар тириэрдэр.
- “Үтэһэ туолуута” диэн үгэһи таҥара үөрэҕэ тутуһан киһи элбээн эрэр куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьарын үөскэтэр.
- “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үгэһи ыалы тэрийиигэ туһанан саҥа ыал олоҕо туруктаах буоларын төрүттүүр.
- “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугун быһаарыыттан үөскээбит үйэлээх үгэһи туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһанарга үөрэтэр.
- “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар этиитэ оҕо тоҕус эрэ ахсааннаах содулу үөскэтэр дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэн оҥорбот буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэрин биллэрэр. Оҕону улаатан истэҕинэ үөрэтэр үөрэх таба өйдөнөр, боростуой, онтон-мантан була сатааһына суоҕа уонна олоҕу кытта быһаччы сибээстээх буолара тиийимтиэтин улаатыннарар. Куһаҕан диэни аан бастаан арааран биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара быһаарыллан тахсарын сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.
- “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһан киһи тулуура, дьулуура улаатарын ситиһэр. Тугу эмэ туһалааҕы, үйэлээҕи оҥорон туһаҕа таһаарарыгар тулуура, өһөс санаата баара туһалыыр. Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу олус элбэх үлэттэн, билииттэн эрэ ситиһиллэр кыахтааҕа киһи тулуура, өһөс санаата улаатарын эрэйэр.
Киһи өйө-санаата инники диэки аһара баран сирдээн иһэрин ыра санаа диэн баара биллэрэр. Ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот, санаатын эрэ аралдьытынар санаата ааттанар. Ыра санаа элбээн хаалыыта киһи туһалааҕы оҥорорун аҕыйатар. Сахалар элбэхтик ыра санааҕа ыллара сылдьыы киһи быһыыта буолбатаҕын билинэн аҕыйата сатыыллар. (1,22).
Өй-санаа аһара бара сылдьара аналлаах хааччахтаах буоларын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Ол хааччах сиэр диэн ааттанар. Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа буолар. Бу санааны тутуһан хатылаан оҥоруллар быһыылар бары үчүгэй буолан тахсаллара сиэри тутуһа сылдьары үөскэтэн олоххо киллэрбит.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр, эр дьон үөрэхтэрэ. Сыыһа-халты туттума, быстахтык быһыыланыма, көрсүө, сэмэй буол диэн оҕону үөрэтэр. Оҕо аһара барар санаатын сиэри тутуһан хааччахтаан көрсүө, сэмэй буолууну тутуһа сырыттаҕына табыллар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһини үчүгэй санаалардаах буол диэн үөрэтэн киһи үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥорорун үөскэтэр. (2,31).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай. Издательский дом “Якутия”, 2005. - 80 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.