Сахалар үөрэхтэрэ

ССРС-ка экономика сайдыыта лаппа бытаарбытын, дьон олохторун таһыма олус аллараа түспүтүн түмүгэр, 1991 сыллаахха уларыта тутуу буо­лан Россия атын республикалартан туспа арахсыбытыттан улахан дойду үрэллибитэ. Уларыта тутуу кэнниттэн Россияҕа салайар былаас улары­йыыта, дьон социализм кэмигэр үйэлэрин тухары олорбут олохторун сиэрин уларытан, аны капиталистардыы олоҕу оҥостууну саҕалаабыттара.

Саҥа үөскээн эрэр ырыынак сыһыаннаһыыларын ыар баттааһына, “сынньа­лаҥнык”, салайааччылар эппиттэрин эрэ толоро сылдьыбыт социализм дьонугар соһуйууну, санаа түһүүтүн, бутуллууну таһаарбыта. Барыта ким эрэ бэлэмигэр уонна ыйан биэриитигэр үөрэнэн хаалбыт үлэһит дьон бэйэлэрэ булан-талан, баһылаан, үлэни-хамнаһы тэрийиигэ кыах­тара кыра буолара биллэн таҕыста. Маннык саҥа олох, ырыынак көрдөбүллэри­гэр толору эппиэттиир иитиилээх уонна үөрэтиилээх таксистар курдук дьон биһиэхэ отой аҕыйахтара кэнникинэн билиннэ.

Саҥа олох, үлэҕэ капиталистардыы сыһыан, саҥалыы иитиилээх эдэр дьоҥҥо наадыйар. Социализм олоҕун кэмигэр биһиэхэ үөһээттэн соҥнооннор, соҕуруу, сылаас дойдулаах дьон сымнаҕас көрдөбүллээх үөрэхтэрин аҕалан сыҥалааннар, үөрэхтээһин төһө да киэҥник тарҕаммытын иһин хаачыстыбата мөлтөҕө арылынна. Дьоҥҥо барыларыгар биир тэҥ көрдөбүллээх мөлтөх үөрэҕи, үлэни киэҥник тарҕатыы түмүгэр “улугуруу” кэмэ тиийэн кэлбитэ.

“Социализм” кэминээҕи иҥэриллибит үөрэх, кытаанах айылҕалаах хоту сир дьонун үөрэтиигэ сөп түбэспэтэ кырдьык буолла. Маннык дьоҕура суох үрдүттэн үөрэх, олохтоох омуктар оҕолоро үлэни-хамнаһы кыайар буола үөрэнэллэригэр, сайдан-үүнэн барыыларыгар көмөлөспөтө.

Биһиги хотугу дойдубут дьон-сэргэ олохсуйан олороругар олус кытаанах усулуобуйалаах. Манна дьаныардаахтык үлэлээн-хамсаан туох эмэ ситиһиини оҥорорго, сымнаҕас айылҕалаах соҕуруу дойдулардааҕар кырата икки, үс төгүл элбэх күүһү-кыаҕы ууруохха, үбүлээһини угуохха наада буолар. Ол иһин хоту сир усулуобуйатыгар сөптөөх идэни баһылаан таһаарыылаахтык үлэлииргэ, эдэр көлүөнэни иитэр, үөрэтэр ньымабыт былыргы ырыынак кэминээҕи сахалар оҕолорун үөрэтэр ньымаларын ылыннаҕына эрэ табыллар.

Октябрьскай революция иннинэ сахалар олохторугар көҥүл эргиэн кэмэ баара элбэх суолу-ииһи хаалларбыта. Сүүһүнэн сыллар усталары­гар бэйэлэрин көрүнэн-дьаһанан, уһанан, эргинэн уонна өссө дьаһаах төлөөн олорорго үөрэммиттэрэ. Статистика бигэргэтиитинэн революция иннинэ саха дьонун үгүс өттүлэрэ бэйэлэрин кыанан олорор туспа хаһаайыстыбалардаах эбиттэр уонна ол кэмҥэ ахсааннара биллэрдик эбиллибит. Хоту сир ыарахан усулуобуйатыгар оҕолорун ханнык баҕарар үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутарга, киэҥ билиилээх-­көрүүлээх, сайдыылаах эдэрдэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга кыһаналлара.

Саха дьоно оччотооҕу кэмнэргэ оҕолорун үөрэтэр ньымаларын өс хоһооно оҥостон өйдөрүгэр-санааларыгар илдьэ сылдьаллар. Билигин олох уларыйбытынан сибээстээн, оҕолору үөрэтиигэ өбүгэлэрбит ол ньы­маларын сөргүттэхпитинэ табыллар. Ырыынак кытаанах, ыарахан усулуобуйатыгар дьаныардаахтык үлэлиир-хамсыыр, барыга-бары дьоҕурдаах эдэр дьону үөрэтэн уонна иитэн улаатыннарарга өбүгэлэрбит үтүгүннэрэн уонна өсөһүннэрэн үөрэтэр ньымаларын туттуу эрэ көмөлөһүөн сөп.

Ити үөрэхтэри таһынан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар Үрүҥ айыы өйдөбүлэ былыр-былыргыттан иҥэн сылдьар. Бу өйдөбүл аныгы араас таҥара үөрэхтэрэ айыллыахтарын быдан иннинэ чочуллан оҥорул­лубут. Ол иһин Үрүҥ айыы өйдөбүлэ киһи өйүн-санаатын ордук дириҥник баһылаабытынан, атын омуктар өй-санаа туһунан үөрэхтэринээҕэр уратылардаах. Үрүҥ айыы өйдөбүлүн ити уратыларын аныгы чинчийээч­чилэр бэйэлэрин арыйыыларынан бигэргэтэн эрэллэр. Ол курдук, Кут-сүр үөрэҕэ киһи бэйэтэ тулалыыр Айылҕаттан олус кытаанах, хан­на да халбаҥнаабат тутулуктааҕын бигэргэтэрэ учуонайдарынан да­каастанан эрэр. Сотору кэминэн Аан дойду дьоно Айылҕаны кытта биир ситим буолалларын билиннэхтэринэ, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин бэйэлэрэ ылынан барыахтара.

Саха тылыгар үөрэх диэн тыл былыр-былыргыттан баар. Ол эрээри сахалар үөрэхтэрэ ханна баарый диэтэххэ, бу диэн суруллубута соччо суох эрээри “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн” диэн өс хоһооно олох үөрэҕэр киһи үйэтин тухары үөрэнэ сылдьарын быһаарар.

Сахалар киһи үөрэҕи ылынар дьоҕура икки араастааҕын билэннэр: “Үөрэҕи ылынымтыа киһи атын дьон сыыһаларыттан, онтон ыараханнык үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр” эбэтэр “Kулгааҕынан истэн үөрэммэт буоллаҕына илиититтэн тиийиэҕэ”,- диэн эмиэ этэллэр. Бу этиилэр үөрэнии икки  араастарын уонна олору киһи хайдах ылынарын быһаараллар:

1.           Хараҕынан көрөн, кулгааҕынан истэн үөрэнии.

2.           Үтүктэн, үлэлээн-хамсаан үөрэнии.

Бу быһаарыылары кыратык арыйан өссө чуолкайдаан биэриэхпит:

1. Kиһи ханнык баҕарар үөрэҕи хараҕынан көрөн уонна кулгааҕынан истэн ылынар. Түргэнник өйдөөн иһэр кыахтаах умнугана суох киһи үөрэҕи ити курдук ылынара кыаллар. Kэлин кэмҥэ биһиэхэ киһи үөрэҕи ылынар кыаҕа бу эрэ өттүнэн сайдарын курдук этэллэр. Өссө эбэн киһи үөрэҕи-билиини баһылыыр кыаҕа букатын муҥура суох диэн этэллэр эрээри, ол сымыйа. Киһи өйө-санаата компьютерга кыаттарара саахымат оонньуутуттан биллэр.

2.  Саха дьоно оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэн иһэрин туһунан билэллэр. Өссө киһини “Олох үөрэтэр” диэн этии баар. Бу этии киһи бэйэтэ олоҕу олорон, олохтон эрэйдэнэн, үлэлээн-хамсаан, үлэттэн үөрэнэн, олоҕу билэн-көрөн иһэрин быһаарар. Олохтон үөрэнэр туһугар ыараханы тулуйар, дьулуурдаах буолуу ордук эрэйиллэр. Маннык үөрэнии чиҥ, хаһан да умнуллубат гына иҥэр уратылаах.

Биһиги бэйэбит өйбүтүн-санаабытын билиммэккэ сылдьан эрэ атын дьону үөрэтэ сатыыбыт. Он­тукабыт кинилэргэ кыайан тиийбэт, үтүгүннэрэн биэрэр кыаҕа суох буоллахха, ханнык да үөрэх ситэ өйдөммөт. Үтүгүннэрэн, батыһынна­ран биэрэр күүһэ суох буолан кинигэ үөрэҕэ үгүс дьоҥҥо кыайан то­лору өйдөммөккө хаалар. “Ханна эрэ аахпыппыт ээ”,- диэн этиини киһи элбэх боппуруоска истэригэр тиийэр. Манна саха дьонун “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр”,- диэн этиилэрин эбэн биэрдэххэ үөрэнии дьэ толору буолар. Ол аата киһи бэйэтэ боруобалаан көрө илигинэ табан өйдүүрэ уустук. Оскуола программатыгар аналлаах лабораторнай занятиелар эмиэ ити этиигэ олоҕураллар, көрдөрөн биэрэллэриттэн ордук тиийимтиэлэр, өйдөнүмтүөлэр.

Киһи үйэтин тухары, өйө-санаата; буор, ийэ уонна салгын куттара сайдан иһэллэр. Би­лиитэ-көрүүтэ кэҥээн, уоппута эбиллэр, сатаан табан хамсанара үөскүүр. Бу сайдан иһэр өй-санаа, этин-сиинин эрчийэн, өр сыллар усталарыгар бу билии­тигэр-көрүүтүгэр үөрэтиитэ, үгэс, үөрүйэх оҥоруута эрэйиллэр. Ол аата, киһилии өйү-санааны салгын кут ылынан, үөрэтэн баран, аны бэйэтин этин-сиинин ол өйгө-санааҕа, билиигэ, хамсаныыга эрчийиитэ, киһилии өйгө-санааҕа үөрэнии, үөрүйэх буолуу, буор куту сайыннарыы диэн буолар.

Манна холобуру аҕаллахха, быраас киһи бэйэтэ тымныйан ыалдьа сылдьан атын дьону эмтии сатыыра тиийимтиэтэ суоҕа чахчы. Кини­гэттэн билбит билиитин бэйэтин этин-сиинин дьарыктыырга, эмтииргэ ситэ туһамма­таҕа таайыллар. Тымныы уунан атаҕы кутта сырыттахха киһи тымныыны тулуйара эбиллэр диэн бары этэллэр, суруйаллар, армияҕа сырыттахха ыган туран оҥотторо сатыыллара туһалаах этэ.

Эти-сиини эрчийии диэни хас биирдии бэйэтин доруобуйатын туһугар кыһанар киһи үөрэ-көтө оҥорор дьыа­лата буолуон сөп курдук. Тымныйан ыалдьыы төһө да элбэҕин иһин куруук итинник дьарыктанар киһи бэрт аҕыйах.

Үөрэх киһи үйэтин тухары тохтообокко баран иһэр диэн сахалар этэллэр. “Кыр­дьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн”,- диэн бары билэр өс хоһооммут өйдөбүлэ киһи куруук үөрэнэ сылдьыахтааҕын быһаарар. Бу этии үөрэхтээһиҥҥэ буолбакка, киһи олох үөрэҕэр үөрэниитигэр быһаччы сыһыаннаһарын ситэ өйдөөбөккө сылдьа­быт. Үөрэхтээһин, атын омуктар билиилэрин-көрүүлэрин үөрэтии, эко­номика саҥа төрүттэрин киллэрии олох үөрэҕиттэн букатын атынын биһиги бу үлэбитигэр дакаастыы сатыахпыт.

Олох үөрэҕэ диэн киһи киһилии майгыга, киһилии быһыыга үөрэнии­тэ уонна бэйэтин этин-сиинин ол билиитигэр эрчийиитэ буолар. Киһи сылайар, этэ-сиинэ сынньалаҥ көрдүүр. Сыта түһэн, этин-сиинин босхо ыытан, сынньанан баран эмиэ күүс киирэн үлэлээн-хамсаан ба­рыыта хайаан да ирдэнэр. Утуйбакка, сынньаммакка эрэ киһи этэ-сии­нэ уһуннук тулуйан сылдьыбат.

Былыргы хараҥа кэмҥэ үлэ-хамнас кэминэн сырдык буолуута ааҕыллар этэ, онтон хараҥа буо­луута дьиэҕэ-уокка сынньаныы кэмэ буолара. Сөптөөхтүк сынньанан, кэмигэр үлэ­лээн, дьарыктанан туох эмэ туһалааҕы оҥоруу киһилии киһи олоҕун сиэрэ буолар.

Олох үөрэҕэ диэн баарын кэлин кэмҥэ үөрэхтээһиҥҥэ буккуйан букатын да умна сыстыбыт. Олох үөрэҕэ саха дьонун “Kиһи буолуу” диэн этиилэригэр, кыһалҕа кыһарыйарыгар, үлэ-хамнас уонна дьиэ-уот туһунан өйдөбүллэригэр иҥэн сылдьар.

Киһи буолуу сүрүн өйдөбүлэ эт-сиин уонна өй-санаа көрдөбүллэрин тэҥнээн биэриигэ олоҕурар. Киһи буолууга оҕо төрөппүттэрин үтүктэн, кинилэр тугу оҥороллорун, хайдах сылдьалларын көрөн, үтүктэн үөрэ­нэр, ол иһин киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар, оҕо барыта ситиһиэхтээх үөрэҕэ буолар.

Уол улаатан истэҕинэ “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өйдөбүлү быһалыы ылына сатыыбыт эрээри, көннөрү туйах буолбакка өссө эбии хатарылыннаҕына табылларын умнан сылдьабыт. Ол аата оҕо эбии хатарыллан, өссө күүһүрдэҕинэ аҕатын баһыйыахтааҕа, киниттэн хайаан да ордуохтааҕа быһаарыллар. Хатарыы диэн кыһа уотугар кытардан баран эмискэ ууга уган тимири ураты кытаатыннарыы ааттанарын тимир уустарбыт суох буоланнар умнан кэбистибит.

Сылайбыт, элэйбит кэмҥэ сытынан, эти-сиини көҥүл босхо ыытан кэбиһии киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Киһи буолуу сүрүн көрдөбүлүнэн тулуурдаах, дьулуурдаах буолуу ирдэнэр. Киһи хайаан даҕаны эт-сиин кыра мөлтөөһүнүн, сылайыытын, быстах ыарыыларын кыанар, тулуйар, кыра аайы сытынан кэбис­пэт кыахтанара ордук. Кыаллар буоллаҕына эти-сиини эбиискэ эр­чийэн биэрэри өйүнэн-санаатынан ситиһэрэ ирдэниллэр. Ханнык баҕарар дьыалалары оҥоруулар киһиттэн элбэх күүһү-кыаҕы эрэ­йэллэр.

Өһөс буолуу - тулуурдаах буоллахха эрэ ситиһиллэр. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурдаах буолууга быһаччы сыһыаннаах. Оҕо төрөппүтүнээҕэр бары хаачыстыбалара ордук, ол иһигэр тулуурдааҕа өссө баһыйарын, бу өс хоһооно быһаарар уонна саха дьонугар өйдөтө сатыыр.

Кырдьаҕас киһи бэйэтэ эдэр эрдэҕинэ олус элбэх ыараханнары көрүстэҕинэ уонна олорун кыайдаҕына, бэйэтин оҕото эмиэ соннук ыарахаттары кыайан туоруур кыахтанарын, ол аата бэйэтин олоҕор эмиэ соннук ыараханнары көрсөн туоруурун, кыайарын ситиһэ сатыыра ордук. Оҕону маннык үөрэтии сүрүн көрдөбүл буолара хайаан да ирдэниэ этэ. Ол курдук, наука уонна тиэхиникэ сайдан иһиилэрэ дьон олохторо чэпчээн, ас-үөл, таҥас-сап дэлэйиитин таһаараннар олох барыта чэпчээн иһэрин курдук сымыйа өйдөбүлү үөскэтэллэрэ, дьону албыҥҥа киллэрэр. Бу албын өйдөбүл үөскээһинэ олох чэпчээбитэ эккэ-сииҥҥэ быһаччы сыһыаннааҕа өйү-санааны албыннааһыныгар олоҕурар. Бу албын санааҕа дьон киирэн биэрбэтэхтэринэ эрэ салгыы сайдар кыахтаналларын үөрэх, билии сайдыбытынан туһанан билиэхтэрин сөп этэ.

Бу албыҥҥа киирэн биэрбэт туһугар сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаһарын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ. Ол аата өйү-санааны өссө бөҕөргөтүү, тулуурдаах, өһөс оҥоруу эрэ киһи этин-сиинин өссө күүскэ дьарыктаан мөлтүүрүттэн харыстыырыгар олоҕурар.  

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн дьон сайдыыны ситиһиилэрин түмүгэр өйү-санааны буккуйар алыптар эмиэ эбиллэн иһэллэр. Бу эбиллии биир көрүҥүнэн дьон арыгыны сатаан оҥостууларын ааҕыахха сөп. Онтон арыгыга ылларбат туһугар киһи өйө-санаата күүстээх, өссө тулуурдаах буолара ирдэнэр.

Наука сайдыытын түмүгэр аны күүстээх наркотик дэлэйэн иһэр. Дьон өссө күүстээх тулуурданыылара эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Ол иһин сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооннорун ыйыыта ордук таба буолан хайаан да тутуһуллара ирдэниллэр. Итини тэҥэ, өйү-санааны буккуйааччылар эмиэ күүһүрэн иһэллэриттэн, көөнньөрүллүбүт кымыстан сайдан арыгыга, испииргэ тиийбиттэрин, онтон наркотиктар хаппыт көлөпүнэттэн саҕалаан ЛСД диэн аһара күүстээх наркотигы айбыттарыттан сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ олус таба буолан иһэрэ дакаастанар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһиэхэ өй-санаа хайдах эбиллэн иһэ­рин үөрэтэр. Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук киһи өйө-санаата икки аҥылар, тус-туспа тутулуктаахтар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйө-санаата иитиллэр, сай­дар. Онтон улаатан истэҕинэ 5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕаланан салгын кута  сайдан, бэйэтэ умнубат буолуута үөскээн олохсуйар.

Киһиэхэ өй-санаа хайдах үөскээн мунньуллан иһиитин былыргы са­халар дириҥник үөрэтэн билэннэр тылларыгар киллэрэн тутта сылдьаллар. Саха ты­лыгар өй-санаа сайдыытын таһымнара үс тус-туһунан тылларынан маннык бэриллэллэр:

1. ҮӨРЭХ. Салгын кут үөрэҕи ылыныыта.

2. ҮГЭС.  Үгэстэргэ үөрэнииттэн ийэ кут иитиллэр, сайдар.

3. ҮӨРҮЙЭХ.   Буор кут үөрэнэн, эрчиллэн үөрүйэх буолар.

Мантан салгыы үөрэнии бу көрүҥнэрин биир-биир төһө кыайарбыты­нан дириҥник быһаарыахпыт:

1. Ханнык баҕарар билии-көрүү өйгө-санааҕа киириитэ үөрэх диэн тылынан бэриллэр. Үөрэх диэн тыл маннык тыллартан хомуллан үөскээбит:

- Үөр. Үөр диэн элбэхтэри биллэрэр.

- Ээх. “Ээх” диэн сөбүлэһии бэлиэтэ.

Ол аата үөрэх диэн элбэхтэр этиилэригэр сөбүлэс диэн сахалыы дириҥ өйдөбүллээх тыл эбит. Бу тыл өйдөбүлэ билигин демократия элбэхтэр этиилэрин тутуһар үөрэҕэ сайдан, тэнийэн иһиитигэр туһалыыра кэлэн иһэр.

Киһи үөрэҕи ылынара өйө-санаата, салгын кута сайдыытыттан ыла саҕаланар. Kинигэни ааҕан, истэн-билэн, көрөн үөрэнииттэн үөскээн эбиллэр. Үөрэх киһи этигэр-сиинигэр сыһыа­на суох, эти-сиини быһаччы салайбат. Киһи мэйиитин тас хаҕар, сарыытыгар олорор. Киһиэхэ салгын куту үөскэтэр. Олох араас уустук, ыксаллаах кэмнэригэр, доргуйууттан, хамсааһынтан, итирииттэн сороҕор көтөн, ба­ран хаалыан сөп. Ол иһин аҥардастыы үөрэх киһи өйө-санаата кэлтэйдии, аҥар өттүн диэки халыйыытын үөскэтэр.

2. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри тугу саҥаны, уратыны билбитэ, оҥорбута сонно үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Онтон киһи үөрэҕи хос-хос элбэхтэ хатылаан үөрэнэн үгэс үөскүүрүн ситиһэр. Олус өр кэмҥэ биир быһыыны хос-хос хатылаан, үөрэннэххэ үгэс буолан умнуллубат гына иҥэн ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Улаатан баран үгэстэргэ үөрэнии олус уһун кэми ылар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө киириэн иннинэ үгэстэргэ үөрэнэрэ олус түргэн, төрөппүттэрин үтүктэн тугу саҥаны билэн испитэ үгэстэри быһалыы үөскэтэрэ ийэ кутун сайыннарар.

Ийэ кут киһи мэ­йиитигэр дириҥник олорор, өйтөн-санааттан хаһан да көппөт, умнул­лан хаалбат. Түөһэйбит да кырдьаҕастар кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүллэрин умнубаттар. Киһи ханнык баҕарар дьыалаҕа үгэс буолбут өйүнэн-санаанан салайтардаҕына кыайыыны ситиһэригэр кыаҕа улаатар.  

3. Өй-санаа уонна эт-сиин бииргэ үлэлээһиннэрин, эрчиллиилэрин, элбэхтик хамсаныыларын түмүгэр, үгэс эти-сиини хамсатарыттан үөрүйэх буолуу ситиһиллэр. Киһиэхэ олус туһалаах да, наа­далаах да хаачыстыба. Үөрүйэх диэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтаммыт, ол аата эти-сиини үөрэппит үгэс аата. Олус уһуннук үөрэнэн, дьарыктанан, эти-сиини эрчийэн эрэ үөрүйэх буолуу ситиһиллэр.

Киһи  хараҕын быһа  симэн  эбэтэр былаатынан саба баанан баран уустук хамсаныылары оҥорор буолары ситиһиитэ этин-сиинин эрчи­йиини үрдүк таһымҥа тириэрдибитин, үөрүйэх буолбутун бэлиэтиир. Саллаат үгүстүк дьарыктанан көрбөккө эрэ автоматын хомуйа үөрэннэҕинэ үөрүйэх буолбута биллэр. Үгүстүк дьарыктаныы кэнниттэн эт-сиин эмиэ үөрэнэн үөрүйэх буолара ситиһиллэр. Манна спордунан дьарыктаныы, эти-сиини итиинэн-тымныынан эрчийии барыта киирсэллэр. Үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэр.

Киһи бэйэтэ үөрэммит үгэһин үөрүйэх оҥоһуннаҕына, ол аата, буор кукка кубулуттаҕына биир­дэ, кэлэр көлүөнэлэригэр бу үөрэҕэ бэриллэр кыахтанар. Үөрүйэх буолбут буор кут киһи мэйиитин, этин-сиинин бэйэтигэр сөп түбэһэр гына уларытан кэбиспитэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын төрөппүттэр билэн олохторугар туһаныа этилэр.

Киһилии быһыылаах, бары баҕа  санааларгытын толорор кыахтаах, тулуурдаах уонна дьулуурдаах  кэлэр  көлүөнэлэри иитэн  уонна үөрэтэн улаатыннараргытыгар сахалар үөрэхтэрэ ордук улахан туһаны аҕалыаҕа.

Киһи үөрэҕи ылыныыта уларыйан иһэр кэмнэрдээх. Сахалар бу кэмнэри тус-туспа араараннар олус табатык ааттаабыттар. Киһи үөрэ­нэн-үөрэнэн үгэстэри үөскэтинэр, онтон этин-сиинин эрчийэн үөрүйэх буолар. Холобур, куруук тымныыга сылдьар киһи тымныыны тулуйа үөрүйэх, онтон үлэлии үөрэннэххэ, элбэхтик хамсаннахха эрэ үлэҕэ үөрүйэх буолуу үөскүүр. Бу киһи өйүн-са­наатын сайдыытыгар олус таба түбэһэр быһаарыылар. Саха дьоно кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ киһи өйүн-санаатын бу уратыла­рын табан туһаналлара эрэйиллэр. (1,5).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 104 с.

Бикипиэдьийэ:Категорияларынан көрдөөһүн Үөрэх.