Сахалар эйэлээх сыһыаннарын алдьатыы
Былыргы кэмнэртэн туттуллар эйэни харыстыырга, сэрэхтээхтик сыһыаннаһарга аналлаах эйэ-нэм диэн этиибитин олоххо хаттаан киллэрдэхпитинэ эрэ эйэлээх буолуу үөскээн олоҕурарын туһанарбыт кыаллар. Сэбиэскэй былаас албыныгар түбэспит тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн сахалары албыннаан эйэ-“дэм” диэн этиини тутуһуҥ диэн этиилэрэ киһини киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрэриттэн сыыһа-халты туттунууну элбэтэн эйэбитин алдьата, дэмнии сылдьарыттан эйэлээх буолуубут кыайан кэлбэтиттэн, бу “үчүгэйи” оҥороллор дии саныыр дьоммут сахаларга улахан куһаҕаны оҥоро сылдьаллара быһаарыллан тахсар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ эйэни харыстыырга аналлаах эйэ-нэм диэн тыллары эйэ-“дэм” диэн тылларга уларытаннар эйэҕэ сэрэнэн, харыстабыллаахтык сыһыаннаһыыны суох оҥоро сатыыллар. Сахалар эйэлээх буолууларын сэбиэскэй былаас кэмиттэн суох оҥорорго үлэлии сылдьаллар. Дэм диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр тыл киһини аһара туттунууга тириэрдэринэн эйэни харыстааһыны суох оҥороруттан, дэҥниириттэн сахаларга эйэлэрэ кыайан үөскээбэт.
Нэм диэн саха тыла киһи тугу барытын оҥороругар сыһыаннаах уонна күүһү табан туһаныыны үөскэтэн үлэни табатык, сатаан оҥорууга тириэрдэр аналлаах. Нэмий диэн тыл күүһү сыыйа эбэн биэрэн үлэни табатык, сатабыллаахтык оҥорууга тириэрдиини быһааран аһара туттунан кэбиһиини суох оҥорорго туһалыыр. Күүһү сатаан, нэмин билэн туһамматахха аһара баран хаалан алдьатыыга тириэрдэн кэбиһэрин бары туһалаах, барыһы киллэрэр үлэни оҥорор үлэһиттэр билэллэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ бу кэмҥэ туһалаах үлэни оҥорботторуттан, кумааҕыны эрэ марайдыылларыттан нэм диэн тылы туората, суох оҥоро сатыыллар. Аһара элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэрэ саҥалыы үөскээн, нууччалардыын холбоһон сайдыыны ситиһэн иһэр, үлэни сайыннарар, тупсарар сахаларга туох да туһаны оҥорботторо ити быһыыларыттан быһаарыллан биллэр.
Киһини киһиргэтии, дэбдэтии бэйэтигэр куһаҕаны оҥороругар элбэхтик тириэрдэрин “Киһиргээмэ, кирсиҥ быстыаҕа” диэн өс хоһооно биллэрэн сэрэтэ сатыырын тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.
Нэми тутуһуу киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар быһаччы сыһыаннаах. Ханнык баҕарар быһыыны оҥоруу бэйэтигэр аналлаах нэми тутуһары эрэйэр. Киһи киһиэхэ сыһыана нэми тутуһан сайыннаҕына эрэ эйэлээх буолуу, бииргэ үлэлээһин, олоруу кыаллар.
Нэми билии үлэҕэ эрэ буолбакка киһи оҥорор бары быһыытыгар барытыгар сыһыаннаах. Нэм дьону кытта сыһыаны быһаарар уратытын эйэ-нэм диэн этии баара биллэрэр. Эйэ нэми тутустаҕына эрэ эйэни харыстыыр, уһун үйэлиир кыахтанар. Дэбдэйии, киһиргээһин эйэни алдьатар, киһи киһиэхэ сыһыанын атаҕастабылга тириэрдэр майгы уратылара буолаллар.
Дьон элбэхтик кэпсэтэллэр, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын быһаарсаллар, олохтууллар. Эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэн этиинэн эйэни тутуһар буолуу, атыттары кытта эйэлэһии чуолкайданар. Тыл үөрэхтээхтэрэ эйэ-“дэмнээх” диэн сымыйанан суруйан тылдьыкка киллэрбиттэрин көннөрдөхтөрүнэ табыллар.
Сахалар бары эйэлээх, түмсүүлээх буолуохпутун баҕарабыт. Нэми билии, тутуһуу эйэлээх буолуубутугар ордук улаханнык туһалыа этэ. Эйэ олус намчы, харысхаллаах, көмүскэллээх сыһыаны эрэйэрин таба өйдүөхпүт этэ. Ол иһин эйэ-нэм диэн этиибитин куруук туһаннахпытына, урукку оннугар түһэрдэхпитинэ табыллабыт.
Эйэ-“дэм” диэн тыл үөрэхтээхтэрин сыыһа этиилэрин аны туттубатахпытына эрэ, эйэлээх буолуубут кэлэр кыахтааҕын уонна үлэни табан, сатаан оҥоруу кыалларын билиэхпит, онно кыһаныахпыт, бу үөрэхтээх ааттаах дьон оҥоро сылдьар элбэх сыыһаларын, куһаҕаннарын сахалыы өй-санаа үөрэҕэр буккууру киллэриилэрин көннөрүөхпүт этэ.
Нэмин билэн туттунуу сиэри үөскэтэр. Сиэри тутуһар сахалар ыксаабаттар, тиэтэйбэттэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан, оҥорор быһыыларын, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэрин ситиһэллэр. Сиэри тутуспакка таһынан бара сатааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ “дэм” диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр тылы туһананнар, саха дьонун эйэлэрин алдьата сылдьалларын тэҥэ, “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр сиэри аһара барыыны үөскэтэллэр уонна саха дьонугар тарҕата сатыыллар. (1,33).
Эйэ олус кэбирэх, биирдэ куһаҕаннык көрүүттэн, биир куһаҕан тылтан алдьаныан, үрэллэн хаалыан сөп. Ол иһин эйэҕэ нэмин билэн, харыстабыллаахтык, сэрэхтээхтик сыһыаннаһыы хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буоларын сахалар тутуһалларын эйэ-нэм диэн холбуу этиини туһана сылдьаллара биллэрэр.
Былыргыттан дьадаҥы төрүттээх тыл үөрэхтээхтэрэ үлэни оҥоруу хайдах табылларын уонна өй-санаа тутулуктарын билбэттэриттэн, киһиргиир, дэбдэйэр санаалара улааппытыттан эйэ-“дэм” диэн этиини оҥорон туһаннара сатаан сахаларга эйэлээх буолуу үөскээһинин суох оҥоро сатыыллар. Бу быһыы уонна сиэри таһынан барыы өйгө-санааҕа дьайар суолталарын таба өйдөөн, бу куһаҕаны оҥоро сылдьар дьоҥҥо сыһыаны тосту уларытар кэм кэллэ. Нууччалардыын холбоһон саҥалыы үөскээн сайдан иһэр саха омуга саҥа, сайдыыны аҕалар тыллары киллэрэн быһалыы туһанарын хааччахтыы сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ букатын да туһата суохтар.
Саха омук эйэлээх буолууну ситиһэн, үлэни сайыннаран олоҕун салҕаан иһэрин туһугар эйэ-нэм диэн холбуу этиини туһанара ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.