Сахалар баһылаабыт үлэлэрэ
Сахалар Россия төрүт омуктара буолалларын былыр-былыргыттан элбэх сири бас билэн баһылаабыттара, үгүс таҥаралары үөскэтэн туһаналлара уонна араас үлэлэри үлэлии үөрэммиттэрэ быһаарар. Бу уһун үйэлэргэ үлэлии үөрэнии биллэр дакаастабылларынан саха ыта, саха ынаҕа, саха сылгыта уонна саха быһаҕа, сүгэтэ бааллара буолар. Ону тэҥэ, өйдөрө-санаалара олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын дьон саҥа бултуур эрдэхтэриттэн ыла үөскээбит таҥаралары билигин да туһана сылдьалларыттан биллэр.
Дьон өйүгэр-санаатыгар таҥара үөскүүр кэмэ олус уһун кэми, омук саҥа үөскүүр кэмин курдугу ылар. Ону быһаарарга Европаҕа Христос таҥара үөрэҕэ тарҕаныытын кэмин ыларбыт ордук табыллар. Бу кэмҥэ саҥа омуктар үөскүүллэрин кытта тэҥҥэ таҥара үөрэҕэ үөскээбитэ сурукка киирбитинэн биллэрэ онно олук буолар.
Киһи таҥара үөрэҕин Европаҕа хууннар саҥа эра арыллыан иннинэ Кытай хоту сирдэриттэн тириэрдибиттэр. Ол кэнниттэн 300 сыл ааспытын кэнниттэн Христос таҥараны билинэн, олоххо киллэрэн барбыттар. Ол аата омук саҥа таҥараны билинэрэ, туһанара үөскүүрэ 300 сыл курдук кэми ылар эбит.
Олус былыргы кэмнэргэ омуктары биир династия дьоно солбуһа сылдьан салайаллара 300 сылга тиийэрэ эбэтэр кыратык ордоро биллэр. Сайдан иһии кэмигэр киирбит Россияны Романовтар династиялара 300 сылтан ордук кэмҥэ салайбыта уонна эстибитэ. Бу салайар династия эстиитэ омук олоҕор биллэр уларыйыылар киирэн эрэллэрин биллэрбитэ.
Бу быһаарыылары холбоон туһанан омук үйэтин уһунун ааҕан таһаарыахха сөп. Сахалар билэллэринэн омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийэр. Бу кэм үс тэҥ сыһа кэрчиктэргэ арахсар:
1. Омук саҥалыы үөскүүр кэмэ, 300 сыл курдук кэми ылар.
2. Омук сайдыыны ситиһэр кэмэ, 300 сыл устата барар.
3. Мөлтөөһүн кэмэ, 300 сыл курдугу ылыан сөп.
Бу ырытыыны уһун үйэлээх омук олоҕор тэҥнээн көрдөххө сөп түбэһэрэ элбэх. Нууччалар монгол-татаардар сэриилэригэр кыаттаран, эр дьоно баранан, атыттар баһылаан салайыыларыгар киирэннэр 1237 сыллаахтан саҥалыы үөскээн, сайдыыны ситиһэн баран билигин уларыйар, мөлтүүр кэмнэрэ чугаһаан сылдьар. 2137 сыллар диэки улахан омук уларыйыытыттан үөскүүр хамсааһыннар буолуулара салҕанан баран иһэллэр.
Үлэ көрүҥэ уларыйыыта омугу уларыйыыга тириэрдэр. Таба иитиитин үлэтэ мөлтөөн иһиитэ, бу үлэттэн тутулуктанар омуктары уларыйыыга, атын ааттаныыга тириэрдиэн сөп.
Сахалар билинэр таҥараларын ааҕан омук үйэтин уһунун тэҥэ, ханнык үлэлэри баһылаабыттарын ааҕан таһаарыахха сөп:
1. Бултааһын. Дьон бултуурга тыҥырахтаах көтөрдөрү үтүктэн үөрэммиттэрин Хотой таҥара баара биллэрэр. Хотой курдук кыахтаахтык булду тутан ылар баҕа санаа үөскээһинэ дьоҥҥо таҥараны үөскэппит уонна бултуурга үөрэппит.
2. Ытынан бултааһын. Саха ыта – лайка. Бөрө оҕотун иитэн ыты үөскэппиттэр. Ыт таҥарата – бөрө. Саха сириттэн 18 тыһыынча сыллар анараа өттүлэринээҕи ыт өлүгэ көстүбүтэ ону туоһулуур.
3. Бултааһын салгыы сайдыыта. Булду бултааһын сайдан, тупсан иһиитэ булчуттар таҥаралара Байанай үөскээһинигэр тириэрдибитэ.
4. Күн таҥара. Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билии үөскээбит. Үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны тус-туспа араарыы айылҕаттан тутулуктааҕа быһаарыллан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэх олоххо киирбититтэн ситиһиллибит.
5. Киһи таҥара. Өй-санаа сайдыытыттан киһи бэйэтин кыыллартан туспа араарыыта олоххо киирбит. Үрүҥ Аар тойон уонна Улуу Тойон таҥаралар үөскээһиннэрэ, “Туох барыта үһүстээх” диэн нэми билии үөрэҕэ олоххо киирэрин үөскэппит.
6. Табаны көрүү. Таба таҥара диэн баара биллэр. Киһи ону-маны табатык оҥорор буолбут кэмигэр таба таҥара үөскээбит.
7. Ынах сүөһүнү көрүү. Саха ынаҕа. Таҥарата – Ынахсыт.
8. Сылгыны көрүү. Саха сылгыта. Таҥарата – Дьөһөгөй.
9. Тимири уһаарыы уонна тимиринэн уһаныыны баһылааһын сайдыыта. Тимир уустарыгар “Сах” таҥара үөскээн омук аата саха диэҥҥэ уларыйбыт.
10. Будда таҥара. Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу сайдан улахан киһи буолуу баҕа санаата олоххо киириитэ Будда таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбит.
11. Христос таҥара. Тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук үчүгэйдик оҥорууну олоххо киллэрииттэн Христос таҥара үөрэҕэ үөскээн киэҥник тарҕаммыт. Дьон үчүгэй киһи буолар баҕа санаалара олоххо киирэн иһиитэ салҕанан иһэр.
12. Аллах таҥара. Арыгы иһиитин утарыыттан уонна ыал буолуу былыргы үгэстэрин харыстааһыны тутуһаннар, бу таҥара үөрэҕэ Христос таҥараттан арахсыыта үөскээбитэ. Билигин мусульманнар эр дьоннорун күүстэрэ, кыахтара элбээн сайдыыны ситиһэн иһэллэр.
13. Православнай таҥара. Бу таҥара Христос таҥара үөрэҕин уонна былыргы христианство таҥараларын үөрэхтэрэ бииргэ холбоһууларыттан үөскээн тахсан туспа арахсыбыт таҥара үөрэҕэ буолар.
Араас үлэ көрүҥнэрин баһылааһын сахалар өйдөрө-санаалара былыргы булчуттартан сайдан, тупсан элбэх таҥаралары үөскэтэн, бу таһымы ситиспиттэрин биллэрэр.
Үлэни үлэлиири баһылааһын дьон эттэрин-сииннэрин уонна буор куттарын сайыннаран уһун үйэни ситиһэн иһэллэрин үөскэтэр. Атын омуктардыын холбоһон эттэрин-сииннэрин тупсаран иһэр сахалар сайдыылаах буор куттарынан туһанан салгыы сайдыыны ситиһэр кыахтара улаханын билинэн эрэллэр.
Киһиэхэ сайдыыны аҕалар үлэни уонна үөрэҕи нэмин билэн туһаннахха эрэ омук сайдыыны ситиһэрэ табыллар.
Элбэх үлэ араастарын баһылааһын үгүс таҥара үөрэхтэрин үөскэппитин сахалар туһана сылдьаллар. (1,102).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.