Сахалары эстиигэ тириэрдии
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун билиммэккэ, диктатура диэки халыйан сылдьар тыл үөрэхтээхтэрэ бу айылҕа тутаах тутулугун уратыларын билбэттэр, ол иһин тутуспаттар. Сэбиэскэй былаас үөскэппит тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн улахан халыйыыны үөскэтэн остуоруйа диэн тылы атын, “устуоруйа” диэн саҥа тылынан солбуйа, онно-манна суруйа сатыыллар.
Быстах санааҕа, салайааччылар албыннарыгар киирэн бу саҥа, “устуоруйа” диэн тылы бары үтүктэ сатыы сылдьаллар. Нууччалар төрүттэрэ украинецтар олус былыргы кэмнэргэ сахалартан арахсан туспа барбыттарын уонна остуоруйа диэн тылы уларытан “история” диэн саҥа тылы үөскэтэн тутта сылдьаллара биллэрэр. Бу остуоруйа диэн тылы уларытан саҥа омугу үөскэппиттэрин уонна бу тылы туһанан былыргы төрүттэрин букатын умнубуттарын “история” диэн тыл дорҕоонноро остуоруйа диэҥҥэ сөп түбэһэрэ биллэрэ сылдьар.
Украинецтартан, былыргы "русьтартан" уонна литовецтартан холбонон саҥалыы үөскээбит белорустар бу тылы “гистория” диэн уларытан туһаналлар. Саҥа тылы үөскэтэн туһанан саҥа омук буолан сылдьаллар.
Остуоруйа диэн тылы “устуоруйа” диэн сахаларга суох саҥа тылга тыл үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыыллара саха омугу эстиигэ, симэлийиигэ быһаччы тириэрдэ сатааһын буолар. Омук былыргы олоҕун остуоруйатын умнан, хаалларан кэбистэҕинэ уларыйан, сиэлийэн хаалара тиийэн кэлиэн сөп. Бары саха тыла иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьарын биллэхпитинэ табыллар. Омук төрүт тылларын уларытан кэбиһии омугу бэйэтин уларыйыыга тириэрдэрэ былыргыттан биллэр.
Остуоруйа диэн тыл үс тылтан хомуллан үөскээбит:
- Ос. Ос диэн тыл баас оспутун биллэрэр. Бу баас онно сүппэт бэлиэни хаалларарын туһанан остуоруйа сүппэтэ, умнуллубата ситиһиллэр.
- Туор. Туордаа диэн бэлиэтээ диэн буолар. Ол аата олох суолун бэлиэтээн, суруйан иһии остуоруйа диэн ааттанар.
- Уйа. Уйа диэн былыргы кэмнэргэ дьиэни ааттыыллар эбит.
Улахан суолталаах, дириҥ өйдөбүллээх остуоруйа диэн саха тыла улаханнык харыстанар аналлаах, бу тылы атын тылынан солбуйуу букатын табыллыбат быһыы буолар. Омук былыргы остуоруйатын умнан кэбиспэтэҕинэ сайдыы киириититтэн бэйэтэ уларыйан хаалбакка олоҕун салҕаан иһэрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Остуоруйа диэн саха омук былыргы олоҕун кэпсээннэрэ буолан оҕолору үөрэтиигэ киэҥник, олоҥхону кытта тэҥҥэ туттуллар аналлаахтар. Бу тыл суолтатын таба өйдөөн туһана сылдьыы саха омук уһун үйэлээх буоларыгар тириэрдэр.
Остуоруйа диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүн илдьэ сылдьар, ол иһин табатык өйдөөн туһанарга уустуктары үөскэтэр:
1. Аптаах остуоруйалар.
2. Олохтон үөскээбит остуоруйалар.
Бу икки өрүттэр өйдөбүллэрин холобурдары туһанан дириҥэтэн быһааран көрүөхпүт:
1. Дьон бэйэлэригэр үчүгэй буоларын элбэхтик кэпсииллэр, ол иһин төһө эрэ кэминэн бу кэпсээннэр тупсан, улаатан, дарбайан аптаах остуоруйаларга кубулуйан бараллар. Ону тэҥэ, дьон бэйэлэрэ кыайан толорбот араас ыра санааларын элбэхтик кэпсииллэрэ аптаах остуоруйалары быһаччы үөскэтэллэр. Бу быһаарыыны “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно бигэргэтэн биэрэр.
2. Олох дьиҥнээх, кырдьыктаах кэпсээннэрэ, остуоруйалара элбэхтик кэпсэммиттэрин да иһин улаханнык уларыйбаттар. Сыыйа-баайа кыратык уларыйан, тупсан биэрэн иһэллэрин таба арааран туһанан омук былыргы олоҕун остуоруйаһыттар үөрэтэллэр. Суор Бурдук туһунан остуоруйа кэпсээннэр олоххо кырдьык буолбуттара докумуоннарынан дакаастанан сылдьаллар. Ону тэҥэ, Эллэй Боотур туһунан кэпсээннэр кырдьыктарын бары билэллэр.
Олус былыргы остуоруйа кэпсээннэри элбэхтик уларыйбыттарын иһин үһүйээннэр диэн ааттыыбыт. Төһө эрэ уһун кэминэн ким кэпсээбитэ умнуллан үһү диэн быһаарыыга сөп түбэһэн хаалаллар.
М.В.Ломоносов: “Народ не знающий прошлое, не имеет будущее” диэн этиитэ омук саҥалыы үөскээһинигэр ордук улахан суолталанар. Атын омуктуун холбоһон саҥалыы үөскээбит омук дьоно былыргы остуоруйаларын билбэтэхтэринэ, умнан кэбистэхтэринэ атын, саҥа омукка уларыйан хаалыылара тиийэн кэлиэн сөп.
Тыл үөрэхтээхтэрэ остуоруйа диэн саха төрүт тылын “устуоруйа” диэн саҥа булбут тылларыгар уларыта сатыыллара сахалар былыргы олохторун остуоруйаларын умуннарар, суох оҥорор, симэлитэр кистэлэҥ санаалара буолар уонна сэбиэскэй былаас кэмин саҕаттан туһана сылдьаллар.
Остуоруйаны салайааччылар талбыттарынан бэйэлэрин тустарыгар суруйаллара элбэх. Нуучча омук үөскээһинин уратытын кистээн, уларытан кэбиһиини элбэхтик оҥорбуттара биллэр. Бу сымыйа арыллан тахсыыта омук салгыы олоҕор улахан уустуктары оҥороро кэлэн иһэр. Москва княжествотын салайыы бэлиэтин, дьаралыгы кинээс буолааччы Сарай Бэркэ тиийэн Көмүс Орда баһылыгыттан ылан кэлэр эбитин умнан кэбистилэр. Москва княжествотын монголлар-татаардар тэрийбиттэрэ.
Омук аата хаһан сурукка киирэн бэлиэтэммитэ билигин хаһан үөскээбитин быһаарар, чуолкайдыыр. Саҥа эрэ буолуон 500 сыл иннинэ Геродот диэн үөрэхтээх скифтэр массагеттарга, сактарга уонна сколоттарга арахсалларын туһунан сурукка киллэрбитэ биллэр. Остуоруйаны билии туһата итинтэн тахсан кэлэр. (1,564).
Тыл үөрэхтээхтэрэ “устуоруйа” диэн саҥа тылы булан остуоруйа диэн сахалар былыргы олохторун кэпсээннэрин суох оҥороннор саха омук былыргы олоҕун умуннарар санаалара ордук улахан куһаҕан дьайыылаах. Бу саҥа тылы туһаныыттан былыргы олоҕун остуоруйаларын умнубут омук уларыйан, атын омукка кубулуйан хаалара уонна үйэтин кылгатан кэбиһэрэ үөскүөн сөп. Остуоруйа диэн былыргы олохпут кэпсээнин саҥа булбут “устуоруйа” диэн тылларынан солбуйаннар сахалар былыргы төрүттэрин уонна олорбут олохторун билиилэрин суох оҥоро сатыыллар. Былыргы төрүттэрин умнубут омуктар эстиигэ тиийэн хаалаллара наукаҕа төһө эмэ биллэрин үрдүнэн, бу үөрэхтэммит дьон сахалары үрэйэргэ, эһэргэ анаан үлэлииллэрин тохтото иликтэр.
Саҥалыы сайдан иһэр үлэһит сахалар былыргы олохторун остуоруйаларын уонна остуоруйа диэн тылы тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстаатахтарына табыллар кэмэ тиийэн кэллэ.
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.