Сахалары мөлтөтө сатыыллар
Ыраахтааҕы былааһа сэриилээн кыайбыттар былаастара этэ. Нуучча казактара Сибиири сэриилээн ыланнар ыраахтааҕыга бас бэриннэрбиттэрэ. Ол иһин “Кыайбыт көҥүлэ”, “Кыайбыттары сууттаабаттар” диэн өс хоһоонноругар сөп түбэһэр быһыылары оҥороннор бэйэлэрин салайар былаастарын олоххо киллэрбиттэрэ.
Сэриигэ кыайбыттар салайар былаастара кыаттарбыт, бэриммит кыра омуктары бэйэлэригэр бас бэриннэрэр, өрө көрдөрбөт сыалларын олоххо киллэрэн испиттэринэн сахалар аҕа уустарын былаастарын эһиилэрэ уонна православнай таҥара үөрэҕин ыган, хаайан киллэриилэрэ буолар.
Анаан-минээн Саха сирин үрдүнэн барыларыгар таҥара дьиэтин олохтоохтор туталларын көҥүллээбиттэрэ. Олус былыргы кэмнэртэн таҥара үөрэҕэ диэн эр дьону бөҕөргөтөр, үлэни тупсарар аналлааҕын билэр сахалар таҥара дьиэлэрин элбэҕи туппуттара.
Бу Европаҕа тиийэн сайдан, тупсан төттөрү эргийэн кэлбит сахалар киһи таҥараларын үөрэҕэ салайааччыларга туһалаан бэйэлэрин диктатураларыгар кубулуйан, элбэхтик уларыйан, баһылыыр омук өйүн-санаатын тарҕатыыга туһалаабыта. Саха тойотторо, бу таҥара үөрэҕэ баайдарга улаханнык туһалыырын билэн элбэх таҥара дьиэлэрин тутууларыгар көмөлөспүттэрэ.
Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр дьадайыылара уонна уһун кэмнээх сэриигэ хотторуу сабыдыала холбоһоннор Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыытыгар тириэрдибиттэрэ. Бу былаас уларыйыыта дьон олоҕор улахан хамсааһыннары үөскэппитэ.
Сахалар сэбиэскэй былааска утарылаһа сатаан баран кыаттаран билинэргэ тиийбиттэрэ. Ол курдук, олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа, Кут-сүр үөрэҕин баһылаан олоххо туһаналларыттан үлэни кыайан үлэлээбэт, сүрэҕэ суох дьадаҥылар салайар былааһы ылбыттарын букатын сөбүлээбэтэхтэрэ.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар былаастара этэ эрээри, ыраахтааҕы былааһа ыыппыт сахалары мөлтөтөр үлэлэрин салҕаан ыыппыта. Бу былаастар Россия дьонугар оҥорбут улахан куһаҕаннарын туһунан үлэлэр өссө да бэчээттэнэ иликтэр. Ол барыта сахалыы өй-санаа үөрэҕэ оннун булуна илигиттэн буолар.
Ыраахтааҕы уонна сэбиэскэй былаастар сахалар аймахтара сайдыыларыгар оҥорбут улахан куһаҕаннара манныктар:
1. Аҕа уустарын суох оҥоруу, аймахтары буккуйуу.
2. Ыал буолуу үгэстэрин суох оҥоруу.
3. Дьахталлар көҥүллэринэн баран, бэйэлэрэ талан ылан эргэ тахсалларын олоххо киллэрии буолар.
4. Уол уонна кыыс оҕолору детсадтартан саҕалаан бииргэ үөрэнэллэрин тэрийиилэрэ.
5. Оскуолаҕа кыыс оҕолору аһара уһуннук үөрэтии.
6. Үөрэҕи аһара өрө тутан үлэни куһаҕаҥҥа кубулутуу.
7. Олоххо туһата суох тыл үөрэхтээхтэрин элбэтии.
8. “Айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр дьон ону-маны, туһата суоҕу айа, оҥоро сатыылларын элбэтэ сылдьаллар.
9. “Устуоруйа” диэн сахаларга суох тылы буланнар былыргы олохторун үөрэҕин умуннаран эстиигэ тириэрдэллэр.
Бу куһаҕаннар бары мунньустан, көмөлөөн саха эр дьоно мөлтөөн барыылары үөскэтэллэр. Ол иһин арыыйда кэҥэтэн ырытыылары оҥоруу туһата улахан буолуоҕа:
1. Православнай таҥара үөрэҕин сахаларга киллэрии аҕа уустарын суох оҥорууга тириэрдибитэ. Нууччалыы ааты саҥа төрөөбүт оҕоҕо иҥэриини таҥара дьиэтэ оҥорор буолбута. Ону тэҥэ, оҕо аҕатын нууччалыы аатын араспаанньа оҥосторун олоххо киллэрэннэр, былыргы аҕа уустарын ааттарын букатын симэлиппиттэрэ.
Омугу сайыннарарга аналлаах аҕа уустарын ааттарын суох оҥоруу уонна нууччалыы араспаанньаны, ааттаныыны киллэрии саха дьонун өйдөрүн-санааларын улаханнык буккуйан сайдыылаах буор куттаах төрүттэрин, уустарын умуннаран сылдьар.
Билигин сахалыы ааттаныыны олоххо киллэрии уонна урукку аҕа уустарын аатын араспаанньа оҥостуу, бу уларытыыны көннөрүө этэ.
2. Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан энньэтэ уонна халыыма суох эргэ тахсалларын олохтоон, ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорон, кыыс оҕо эргэ тахсарыгар сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар, көрсүө, сэмэй майгылаах, халыымы төлүүр кыахтаах эр киһиэхэ эргэ тахсарын тохтоппута. Ол иһин көрсө түспүт эр киһилэриттэн оҕолонон иһиилэрин элбэтэн Россия дьоно бары дьадаҥылар сайдыыта суох буор куттарынан сутуллан сылдьаллар. Ырыынак кэмэ олоххо киирбитэ отуттан тахса сыллара аастылар эрээри, үлэни кыайа-хото үлэлээһин кыалла илик.
Үлэни кыайар күүстээх, кыахтаах эр дьон иккис, үһүс ойохторун ылалларын олоххо киллэрии сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрин элбэтиэ этэ.
3. “Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн этии эдэр кыргыттар араас уһун, минньигэс тыллаах албынньыттарга киирэн биэрэллэрэ элбэҕин биллэрэр. Араас туга да суох, үлэни сөбүлээбэт дьадаҥы дьон тылга тииһэллэрин истэн албыҥҥа киирээччилэр элбээтилэр, ону тэҥэ, оскуолаҕа уһуннук үөрэниини олохтооннор эттэрин-сииннэрин баҕатын кыайан тулуйбаккалар кыыстарын көрдөөбүт эр киһиэхэ биэрэн иһэллэрэ тарҕанна.
Кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ эргэ тахсан сайдыылаах буор куттаах эр киһиттэн оҕолонноҕуна күүстээх, кыахтаах оҕолору элбэтиэн сөп.
4. Эр киһи уонна дьахтар олоххо ситиһэр сыаллара тус-туспалар. Детсадка уонна оскуолаҕа оҕолор бииргэ сылдьалларын тэрийии олохторун сыалын буккуйан кэбиһэллэрин үөскэтэр. Арыыйда эрдэлээн этэ-сиинэ сайдар кыыс оҕо уолаттары баһылыыр курдук сыыһа санаатын үөскэтэн кэбиһэрэ өйдөрө-санаалара халыйарыгар тириэрдэр. Ону тэҥэ, уол оҕолору кыра эрдэхтэриттэн кыыс оҕоҕо бас бэринэргэ үөрэтии улааттаҕына бэйэтэ быһаарынан олоххо туһалааҕы оҥорорун аҕыйатар.
Биһиги детсадтартан саҕалаан кыыс уонна уол оҕолору туспа иитэри уонна үөрэтэри туруорсабыт. Олоххо тус-туспа сыалларын ситиһэллэригэр өйдөрө-санаалара кыра эрдэхтэриттэн салалларын үөскэтии, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии туһалыа этэ.
5. Кыыс оҕо этэ-сиинэ уол оҕотооҕор эрдэлээн сайдар. Сааһын сиппит, эргэ барара буолбут кыыс оҕо уолаттары кытта бииргэ сылдьара кыыһын харыстаабатын улаатыннаран кэбиһэр. Ол курдук, кыыс оҕо этин-сиинин оҕо оҥотторорго баҕата элбэҕиттэн араас албынньыттарга, туһана сатааччыларга киирэн биэрэрэ элбиир. Ону тэҥэ, элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секта “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэрэ кыыс оҕолор биир сатыыр айыыларын оҥорон, кыыстарын харыстаабаттарын элбэтэр буолла.
Тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут элбэх сыыһалардаах, өйтөн булуулардаах “айыы үөрэҕин” тохтотуу эрэ сахалар сайдыыны ситиһэр кыахтарын үөскэтэр.
6. Үөрэх төһө да туһалааҕын иһин, аһара баран хаалбыта иккис өрүтүн, үлэни, куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиспитэ. Дьадаҥы төрүттээх үлэни сөбүлээбэт, сүрэҕэ суох дьон солумсахтара элбээн хаалан үөрэҕи эрэ эккирэтэ сатааннар, үлэни букатын хаалларбыттара.
Дьон солумсахтарын улаатыннарыыны тыл үөрэхтээхтэрэ оҥоро сылдьаллар. Ол курдук солун диэн саҥаны, уратыны биллэрэр уонна аһара бардаҕына солумсах буолуу үөскүүрүн биллэрэр тылы, “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйаннар дьон солумсах буолууларын улаатыннаран кэбистилэр.
7. Кыра омуктары мөлтөтүүгэ анаан араас туһалара кыра гуманитарнай үөрэхтэри тарҕата сатааһыны олоххо киллэрбиттэрэ. Нууччалыы үөрэтиини күүһүрдэргэ анаан элбэх учууталлары үөрэппиттэрэ. Ону тэҥэ, суруйааччылар арбыылларын, айхалларын элбэтээри тыл үөрэхтээхтэрин өрө туппуттара уонна сахалары мөлтөтө сатаан олохторун үөрэҕэр буккуйуулары киллэрбиттэрин көннөрүү ирдэниллэр. (1,57).
8. Сахалары улаханнык мөлтөтүүнү билигин сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар оҥоро сылдьаллар. Улуу Өктөөп өрө туруутун “үчүгэй” айыынан ааҕаннар элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айан оҥорон сахалары барыларын албынныыллар. “Айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр эдэрдэр буолар-буолбат, ол-бу айыылары оҥоро сатыылларыгар тириэрдэннэр, киһи быһыытын тутуспаттарын үөскэтэн сыыһа-халты туттуналларын, куһаҕаны оҥороллорун элбэттилэр. Ол иһин элбэх эдэр уолаттар сыыһа-халты туттунан уонна саҥаны айыыны оҥорон, наркотиктары боруобалаан хаайыыга түбэһэллэрэ үксээтэ. (2,140).
9. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар остуоруйа диэн саха төрүт тылын “устуоруйа” диэн сахаларга суох саҥа тылы булан уларытан, солбуйан сахалар былыргы олохторун умналларын, хаалларалларын оҥоро сатыыллар. Ону тэҥэ, саҥа “устуоруйалаах”, саҥа омугу үөскэтэн сахалары үрэйэр, ыһар санаалаахтар.
Билигин сахаларга сэбиэскэй былаас үөскэппит ити куһаҕан быһыыларыттан босхолонуу ирдэнэр кэмэ кэллэ. Бу куһаҕаннартан түргэнник босхолонуу эрэ саха омук сайдарыгар тириэрдэриттэн Ил Дархантан саҕалаан бары ылсыһаллара эрэйиллэр буолла.
Ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһар мусульманнар билигин ахсааннара эбиллэн Аан дойдуга биллэр баттааһыннары оҥорор буолан эрэллэр. Ону тэҥэ, эр дьоно күүстэрэ, кыахтара элбэҕинэн үлэни, олох ыараханнарын тулуйар күүстэрэ улаханын Афганистантан АХШ сэриилэрин үүрүүлэрэ дакаастыыр. Ол иһин сахалар ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаналлара ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Онон уһун үйэлээх сахалар баһылыыр омук киллэрэ сатыыр уларытыыларын ылыммакка, туораталлара уонна бэйэлэрин туһалаах үгэстэрин олоххо киллэрэн туһана сылдьаллара эрэйиллэр. (3,100).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.
2. Каженкин И.И.- Уйбаан Хааһах. Оҕо өйө-санаата сайдыыта. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.
3. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.