Сатабыллаах буор куттаах киһи
Киһи буор кута көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үлэни үлэлиириттэн сайдан, хамсаныылары оҥорор кыаҕа тупсан иһэрин тэҥэ, оҥорор быһыыта өссө түргэтээн биэрэрэ ситиһиллэр. Сыыдам хамсаныылардаах диэн үлэни түргэнник оҥорор кыахтаах киһини этэллэр.
Хамсаныылары табатык оҥоруу диэн уустук үлэ, уһуннук эти-сиини эрчийдэххэ, дьаныардаахтык дьарыктаатахха эрэ үлэһит буолуу ситиһиллэр уонна салгыы сайдан иһэр кыахтанар.
Төрөппүттэриттэн бэриллибит үлэһит буор куттаах киһи өссө элбэхтик дьарыктанан тугу барытын тупсаҕайдык оҥорууну ситиһэн буор кутун дьоҕурдаах буолууга тириэрдиэн уонна салгыы сайыннаран сатабыллаахтык оҥорууну баһылыан сөп.
Сатабыллаах буор куттаах киһи уһуннук эрчиллэн, элбэхтик үлэлээн оҥорбут үлэтин дьон билиитигэр, атыыга таһааран туһаны, барыһы киллэриниэн сөп.
Буор кут сайдыыны ситиһэрэ, таһымтан саҥа таһымҥа сайдара элбэх эрэйтэн, үлэттэн, дьарыктаныыттан кыаллыан сөп. Дьоҕурдаах үлэһит киһи өссө элбэхтик үлэнэн дьарыктаннаҕына, үгүһү оҥордоҕуна, хамсаныыларын тупсардаҕына сатабыллаах буолууну ситиһэр кыахтанар.
Киһи тугу барытын табан, сатаан оҥорбутун атыттар үчүгэй диэн сыаналыыллара сатабыллаах буолууну үөскэтэр. Сатабыллаах киһи тугу оҥорбута барыта үчүгэйтэн ордук сыаналаныахтарын сөп уонна атыттар үтүктэллэрин, батыһалларын үөскэтэр.
Дьон үлэни табан, сатаан оҥорууга олус уһун кэмҥэ үөрэммиттэрин “Сата таас” диэн өйдөбүл баара биллэрэр. Хантан эрэ сата тааһын булуммут киһи тугу оҥорбута барыта табыллан, сатанан иһэрэ үөскүүрэ кэпсээннэргэ киирэн үлэни сатабыллаахтык оҥорооччулар аҕыйахтарын биллэрэр. Сата таас диэн өйдөбүл аат-суол тарҕаныыта киһи оҥорор туһалаах дьайыытын, үлэтин атын дьоҥҥо тириэрдэр аналлаах үөскээбит.
Сатабыл диэн киһи буор кутун сайдыыта дьоҕурдаахтан өссө сайдыбытын, бу киһи тугу оҥорбута барыта сатанан үчүгэй диэн сыанабылы ыларын уонна ол үчүгэй атыттар үтүктэр оҥорууларыгар кубулуйарын биллэрэр.
Дьон бары сатабыллаах оҥорууну үтүктэллэрэ үөскээтэҕинэ, саталанна диэн этэн киэҥник тарҕаммытын быһаараллар.
“Сата баһын тардыма” диэн этии туһата суоҕунан арбанан биллэ-көстө сатаама диэн биллэр суолталаах. Бу этии ону-маны, туһата да суоҕу булан киэҥник биллэ, аатыра сатааччылар син-биир баар буола туралларын биллэрэрэ ордук суолталаах.
Сахалар сатабыллаах тимир уустара буолалларын олус былыргы кэмнэргэ оҥоруллан туһаҕа киирбит саха быһаҕа билигин да баара, туттулла сылдьара биллэрэр. Маһы кыһарга анаан аҥар өттүттэн сытыыланара хаһан баҕарар туһалыыр. Тимир ууһа буолууга үөрэнии олус уһун кэми ыларын бары бэлиэтииллэр. Бэйэтэ дьоҕурдаах киһини талан ылан олус уһуннук үөрэтэн сатабыллаах уус оҥороллор.
Тимир ууһа тимири талан ылан кытардан баран сатаан балталаан, таптайан быһаҕы оҥорор, онтон өссө кытардан баран олус уустук хатарар үлэни сэрэхтээхтик, нэмин билэн оҥордоҕуна эрэ быһаҕа табыллыан, атыттар сөбүлүөхтэрин сөп.
Көмүһү уулларан кутан араас киэргэллэри, иһиттэри оҥоруу өссө уустук үлэ буолар. Киэргэли оҥоруу барыта табылыннаҕына эрэ сатанар. Аан бастаан тас көрүҥэ быһаарар оруолу ылар. Ол кэнниттэн ханнык матырыйаалынан оҥоруллубута быһаарыллар.
Үгүс үлэттэн уонна дьону сатабыллаахтык салайыыттан байыыны ситиһии кыаллар кыахтанар. Байыыны ситиһиини сатабыллаах киһи оҥорор кыаҕа атыттартан улаатар. “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно сатабыллаах киһи атыттартан тугунан эмэ биллэринэн ордон тахсарын, туохха эмэ тииһинэрин, байыыны ситиһэрин быһаарар суолталаах. Сатабыллаах киһи оҥорбутун атыттар үтүктэр, батыһар кыахтара улаатар, атыыга таҕыстаҕына элбэхтэр атыылаһыахтарын, ол иһин ханнык эрэ барыһы киллэриниэн сөп. (1,57).
“Сатабыллаах ыпсыыта кыттыбаты ыпсарар, холбонуо суоҕу холбуур” диэн өс хоһооно хамсаныылары сатаан, нэмин билэн оҥорор, элбэх үлэни оҥоро үөрүйэх, сатабыллаах киһи кыаллыбаты да кыайан оҥорорун биллэрэр.
“Сатаабаты үөрэт, билбэти өйдөт” диэн өс хоһооно киһи үөрэнэн, дьарыктанан сатабыллаах буолууну ситиһэр кыахтааҕын быһаарар.
Үөрэҕи билии салгын куту сайыннарарынан, онтон улааттаҕына үгэстэри үөскэтэн ийэ кукка кубулуйуон сөбүнэн киһи хамсаныылартан үөскүүр буор кутугар дьайыыта аҕыйах. Дьадаҥы буор куттаах киһи үөрэхтэммитэ биирдэ эмэ буолар субуотунньукка тахсан хааман саллаҥныырынан уонна тугу эмэ оҥоро сатыыра барыта кумааҕыга ону-маны булан суруйарынан бүтүөн сөп.
Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ тиийэр. Үөрэхтэммит киһи бу үөрэҕэ биэрэр барыһынан бэйэтэ эрэ туһанар. Бу киһи оҕолоро төрөппүттэрэ олорорун, сытарын көрөннөр, үтүктэннэр ханнык да үлэҕэ сүрэҕэ суох буола улаатан хаалыахтарын сөбө бу аймахтары атыттарга баһыттарыыга, симэлийиигэ тириэрдэр.
Үөрэхтээх киһи оҥорор үлэтэ буор кутун сайыннарбат, эрчийбэт. Бу киһи бэйэтин үйэтигэр араас ыарыыларга, ордук сүһүөх ыарыыларыгар ылларара элбээн хаалыан сөп.
Туох баар үлэни үчүгэйдик, дьон сөбүлүү көрөллөрүн курдук оҥорууну сатабыллаах киһи оҥорор. Кини оҥорбутун атыттар үтүктэллэриттэн, батыһалларыттан омукка сайдыыны аҕалаллар.
Бары үлэһиттэр ситиһэ сатыыр, дьулуһар баҕа санааларынан тугу барытын сатабыллаахтык оҥоруу ааҕыллар. Сатабыллаах буолуу таһымын бары үлэһиттэр ситиһэн байыыны ситиһэр кыахтаахтар.
Сатабыл диэн буор кут сайдыытын, киһи тугу барытын табан, сатаан оҥорорун биллэрэр бэлиэ, мээрэй буолар. Дьон бары сатабыллаах буолууга дьулустахтарына омукка сайдыыны ситиһии кыаллар кыахтанар. (2,83).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.