Санаа уонна оҥорор быһыы
Сиргэ араас элбэх тыынар-тыыннаахтар үөскүүллэр. Бары атын тыынар-тыыннаахтартан киһи саамай биллэр уратытынан санаата баарын, салайарын билинэрэ уонна олору тупсарарга дьарыктанара буолар. Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этэн санаа бастаан иһэрин билинэллэр уонна үчүгэй өттүн диэки салайан биэрэн олохторугар туһана сылдьаллар. Ону “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн аналлаах үөрэх таҥара үөрэҕэр туттуллара биллэрэр.
Айылҕа киһиэхэ оҥорор араас дьайыыларыттан барыларыттан уонна киһи хамсаныылары оҥороруттан этигэр-сиинигэр санаалар үөскээн иһэллэр. Сахалар бу санаалары олус дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн Кут-сүр үөрэҕин оҥорон туһана сылдьаллара буолар.
Киһи хас биирдии быччыҥа хайдах эрэ хамсаатаҕына онно өй-санаа үөскээн иҥэн, мунньуллан иһэр. Быччыҥ хайдах хамсаабытын өйдөөн хаалан иһэриттэн онно өй-санаа үөскээн төһө элбэхтик хатыланарыттан тутулуктанан мунньуллан сылдьар.
Санааны элбэхтик хос-хос саныы сырыттахха уларыйан, күүһүрэн, умнуллубат буолууга тиийэр. Бу умнуллубат турукка тиийбит санаалар билиини үөскэтэллэр уонна ол санаалары киһи өссө элбэхтик хос-хос хатылаан саныы сылдьара өссө уларыйыыга, үгэс үөскээһинигэр тириэрдэн оҥорор быһыыларга кубулутар кыахтанар.
Киһи араас элбэх умнуллубат буолбут, билиигэ кубулуйбут санаалара олору оҥорор, толорор кыаҕыттан тутулуктанан икки өрүккэ арахсан тахсаллар:
1. Ыра санаалар.
2. Баҕа санаалар.
Ыра санаа диэн киһи бэйэтин үлэтинэн, кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт, аралдьытына эрэ сылдьар санаалара ааттаналлар. Ыра санаатын киһи бэйэтин кыаҕынан толорор буоллаҕына баҕа санааҕа кубулуйуон сөп. Санаалар бу икки өрүттэрин биллэр уратыларын ырытыахпыт:
1. Санаа барыта аан маҥнай ыра санааҕа кубулуйар. Киһи араас элбэх баһын иһигэр сылдьар санааларын бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот, бу санаатын илэтигэр оҥорон таһаарбат, ол иһин ыра, албын санаа буолан ону-маны ыралана саныырыгар эрэ туһалыы сылдьаллар.
Бу араас элбэх ыра санаалар киһини албыҥҥа киллэрэн кэбиһиэхтэрин сөп. Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот, олоххо киллэрбэт санаалара киһини туһата суоҕу элбэхтик саныы сылдьарга, олору оҥоро сатааһыҥҥа уонна сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэхтэрин сөп.
Ыра санаа диэн баара киһи санаата аһара түргэниттэн, туохтан да иҥнибэтиттэн, хааттарбатыттан тутулуктанан үөскээбит. Киһи тугу барытын, ол-буну, буолары-буолбаты барытын саныы сылдьыан сөбө ыра санааны үөскэтэр. Киһи бэйэтин аралдьытынар араас сымыйа санаалара ыра санаалар буолаллар. Бу санааларын аһара элбэхтик санаан, аны үгэскэ кубулутан кэбистэҕинэ, чахчы баалларын курдук итэҕэйэн албыҥҥа, сымыйаҕа киирэн хаалыан сөп.
Туох да баайа суох дьадаҥы киһи араас элбэх ыра санааларга ыллара сылдьара элбэҕин “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно баара биллэрэр. Атын дьоҥҥо суоҕу булан, уратыны оҥоро сатааһын үгүстүк кыаллыбата, сатаммата биллэр.
Киһи олоҕор элбэхтик ыра санааларга ыллара сырыттаҕына дьиҥнээҕэр тугу эмэ туһалааҕы оҥорон олоххо киллэрэрэ аҕыйаан хааларын “Санаатыгар аралдьыйар” диэн этии быһааран биһиэхэ тириэрдэр. Ону-маны, буолары-буолбаты үгүстүк саныы сылдьыы элбэх бириэмэни таах ыытыыга тириэрдэн киһи туһалааҕы оҥорорун улаханнык аҕыйатан кэбиһиэн сөп.
Киһи быһыылаах киһи санааларын аһара ыыппакка хааччахтаан, дьаарыстаан, киһилии быһыылары оҥорууга киллэрэн биэрэ сылдьара, баҕа санааҕа кубулутара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Киһи хаһан баҕарар бэйэтин күүһүн, кыаҕын билинэ сылдьара эрэйиллэр көрдөбүлгэ киирсэр.
Христианскай, мусульманскай, православнай таҥара үөрэхтэрэ Ырай диэн киһи хаһан да туолбат ыра санааларын дойдутун үөскэтэн итэҕэйэр дьону барыларын албынныы сылдьаллар. Дьон үөрэҕи-билиини баһылаан, өйдөрө-санаалара сайдан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан иһэр тутулугун тутуһаннар, бу албынтан босхолоннохторуна улахан таҥара үөрэхтэрин диктатураларын билэн, туоратар кыахтаныахтара.
2. Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин күүһүнэн, кыаҕынан илэ оҥорон таһааран, быһыыга кубулутан олоххо киллэрэр санаата ааттанар. Бу быһаарыы киһи санаата бэйэтин олоҕуттан аһара ыраах баран хааларын, ыра санааҕа уларыйарын тохтоторго туттуллар уонна киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэр.
Сахалар санаа атын, Анараа эбэтэр Ол дойдуга сылдьарын билэллэриттэн туох эмэ Бу эбэтэр Орто дойдуга баарын чуолкай-дыырга анаан илэ диэн тылы үөскэтэн туһаналлар. Туох барыта илэ көстөр, сылдьар буоллаҕына, Бу эбэтэр Орто дойдуга баара быһаа-рыллан, биллэн тахсар.
Санаа уонна оҥорор быһыы уратыларын быһаарыыга илэ диэн тыл туттулуннаҕына эрэ табыллар. Санаа Анараа, көстүбэттэр дойдуларыттан Бу дойдуга кэлэн киһи оҥорор быһыы-тыгар кубулуйарын анаан-минээн биллэрдэххэ, бэлиэтээн биэрдэххэ сатанарыттан илэ диэн тыл тутуллар.
Илэ диэн тыл Бу эбэтэр Орто дойдуга сылдьары быһаарарынан санаа атын дойдуга сылдьарын чуолкайдаан биэрэр. Бу тылы эбиискэ быһааран биэриигэ анаан дьиҥ, дьиҥнээх диэн тыллар туттулла сылдьаллар. Ол аата санаа уларыйан, Ол эбэтэр Анараа дойдуттан кэлэн киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйбута бэлиэтэнэр.
Баҕа санааны киһи бэйэтин кыаҕынан оҥорон таһаарарынан тугу оҥорбута илэ көстүүгэ тиийэр, дьиҥнээхтик баар буолар кыахтанар.
Абааһылар Анараа эбэтэр Ол дойдуга сылдьалларынан киһи илэ өйүнэн сылдьан кыайан көрбөт. Балары көрүүнү киһи түһээтэҕинэ эбэтэр ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэн хааллаҕына оҥоруон сөп.
Киһи өйө-санаата хайа дойдуга сылдьарыгар буккуллан ылар кэмнэрдээх. Түүлгэ адьас илэ курдук көстүүнү көрүөххэ сөп. Өй-санаа хайа дойдуга сылдьара биллибэт кэмэ кэлэн хааллаҕына киһи көм этин кымаахтаан көрөрүгэр этэллэр. Ыарыы биллэр буоллаҕына, Бу эбэтэр Орто дойдуга сылдьыы быһаарыллан тахсар. Ол барыта киһи эттээх-сииннээх буолан Бу эбэтэр Орто дойдуга сылдьарынан чуолкайданар.
Киһи үгэскэ кубулуйбут санааларын түүлүгэр көрөр. Ол иһин түүлү тойоннуурга онно көстөр үгэстэри булан үөрэтии, туох өйдөбүл иҥэн сылдьарын быһаарыы туһалыыр.
Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн иҥэринэн иһэр үгэстэриттэн, ол өйдөбүллэриттэн хомуллан үөскүүр. Туох эмэ уратыны, саҥаны билбитэ, оҥорбута сонно үгэһи үөскэтэн ийэ кутугар ууруллан иһэр. Ол иһин оҕо ол-бу, араас саҥаны ийэ кута иитиллэр кэмигэр билэрэ улахан сэрэхтээх. Бу кэмҥэ биир куһаҕан быһыыны оҥорбута өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалыан, куһаҕан үгэһи үөскэтэн кэбиһиэн сөп.
Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ үчүгэй диир быһыыларын оҥотторо үөрэттэхтэринэ үчүгэй үгэстэрдээх буола иитиллэр кыахтанар. Оҕону иитии диэн биллэр, киһи бэйэтэ үчүгэй диэн ааттыыр туһалаах быһыыларын оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриитэ буолар.
Ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллибит, туһа киһитэ буолууга үөрэммит оҕо үчүгэй быһыылаах оҕо диэн ааттанар уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорорун таһынан үлэһит буолар кыахтанар.
Киһи өйө-санаата сайдарынан санаа уонна оҥорор быһыы уратыларын билэн олоҕор туһана үөрэнэрэ эрэйиллэр. (1,29).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.