Санаа уонна киһи оҥорор быһыыта
Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа туһунан үөрэтэн билэн үгэс оҥостунан тылларыгар киллэрбиттэр. Саҥарар тылы дорҕооннор дьайыыларыгар уонна өй-санаа үөрэҕэр тирэҕирэн айбыттар, ол иһин өй-санаа үөрэҕэ тылга киирэн иҥэн сылдьар диэн этиллэр.
Киһи баһыгар өйү-санааны дорҕооннор дьайыылара үөскэтэр. Дорҕооннор киһи мэйиитигэр бэйэлэригэр сөп түбэһэр хамсааһыннары таһаараллар, хас биирдии тылга, бу тыл дорҕоонноругар сөп түбэһэр өй-санаа иҥэн сылдьар. Өй-санаа иҥэн сылдьарыттан саха тыла иччилээх диэн этиллэр, ол аата тыл дорҕооннорун дьайыыларынан истэр киһи ийэ кутугар быһаччы тиийэн дьайыыны оҥорор күүстээҕэ быһаарыллар.
Иччилээх тыл дорҕоонун дьайыыта истэр киһи өйүгэр-санаатыгар быһаччы тиийэн оҥорор быһыытын, майгынын уларытара биллэр. Элбэхтик “рр” дорҕоону саҥарар тылыгар туттар киһи кыыһырымтаҕай буолара быһаарылларын тэҥэ, “ыы” дорҕоону үтүктүү, саҥара сылдьыы ытааһыҥҥа быһаччы тириэрдиэн сөп.
Саҥа тыл үөскээн олоххо киирэрэ уһун кэми ылар. Тылы дьон бары туттар буоллахтарына, ол аата үгэскэ кубулуйан хааллаҕына биирдэ, тыл олоххо киирдэ диэн ааттанар. Бу үөскээбит үгэс уһун кэмҥэ уларыйан хаалбатын “дьа” диэн тыл биллэрэр. Олус былыргы кэмнэргэ санаа диэн тыл үөскүөн иннинэ сахалар “дьа” диэн тылы өйү-санааны быһаарыыга тутта сылдьыбыттар.
Аан маҥнай өйү-санааны үөрэтиини саҕалыырга санаа кыайан тутуллубат, хааттарбат буолан үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарыы кыаллыбат эбит. Ол иһин өйү-санааны үөрэтии киһи оҥорор быһыыларын, дьайыыларын үөрэтииттэн саҕаламмыт.
Джайнизм диэн Индийэҕэ үөскээбит итэҕэл “дьа” диэн сахалар санаа оҥорор дьайыытын быһаарар тылларыттан сайдан тахсыбыт. Санаа диэн тыл “дьа” диэн тыл кэнниттэн үөскээбитин дьайыы диэн санаа оҥорор үлэтин быһаарыыта баарыттан уонна икки сүһүөхтээҕиттэн арааран билии кыаллар.
“Дьа” диэҥҥэ “й” диэн хамсааһыны үөскэтэр дорҕоон эбиллэриттэн дьай диэн санаа күүһэ үөскээн тахсар. Бу күүс баара санаа атын киһиэхэ тиийэн урукку санаатын уларытарыттан биллэр. Элбэхтик хос-хос санаатахха санаа күүһүрэр, онтон умнуллубат турукка тиийэн, биир санааҕа кубулуйуон сөп.
Дьай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ дьайыы диэн тылы үөскэтэр. Дьайыы икки өрүттэнэн тахсарыттан куһаҕан өрүтэ элбээн хааларын "ыы" диэн ытааһын сыһыарыылааҕа биллэрэр. Дьай диэн санаабыт күүһэ хайа эрэ диэки хайысхаланан дьайыыта тиийэн баттааһыны оҥорорун, дьайарын биллэрэр буола уларыйар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн дьайыы икки өрүттэнэр:
1. Санаа үчүгэйинэн дьайыыта.
2. Куһаҕанынан дьайар санаа.
Санаа тус-туспа хайысхалаах икки өрүттээҕинэн дьайыытын сахалар былыр үйэҕэ анааран билэннэр, бу икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэр, сөп түбэһиини үөскэтэр сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын оҥорон туһаналлар. Сиэр диэн санаа үһүс өрүтүн үөскэтэр.
“Ай” диэн тылбыт санааны быһаарар. Киһиэхэ туох эрэ уратыны, саҥаны айыыны оҥоро сатааһын айылҕаттан бэриллэрин, бу ай диэн тыл биллэрэр. Салгын кут сайдыыта бу ай диэн тылтан тутулуктанар. Киһи тугу саҥаны көрбүтүттэн, билбититтэн өйө-санаата, салгын кута сайдан, эбиллэн иһэр. Баспыт иһигэр тугу саҥаны, уратыны саныы сылдьарбыт барыта бу тылынан этиллэр.
Киһи араас санааларын дьаарыстаан, ырытан бэйэтигэр туох туһалааҕын талан ылан оҥорорго бэлэмниирэ айар диэн тылынан этиллэрэ табыллар. Бу санаа үлэтэ, айар диэн тыл ай уонна ар диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Ай диэн өй-санаа баара этиллэр буоллаҕына, ар диэн үүрэр, чугаһаппат, киһи саҥаны, уратыны санаабытын кистии сатыыр санаата баарын биллэрэр тыл эбиллиититтэн айар диэн тылынан мэйии үлэтэ быһаарыллар.
Араас элбэх кистэлэҥ айа сатыыр санааларын киһи кимиэхэ да эппэт, кистии сылдьар. Ону биллэрэн ис санаа диэн аналлаах өйдөбүл баар. Бу этии киһи кимиэхэ да эппэт санаалара баалларын таһынан сорох санааларын бэйэтэ да кыайан салайбатын биллэрэр. Киһи ис санаалара салайар ис уорганнара хайдах үлэлииллэрин билбэт уонна салайа сатаабат.
Киһи өйө-санаата салгыы сайдыыта диэн бу ис уорганнарын үлэлэрин салайыыга үөрэниитэ, баһылааһына буолуон сөп. Биир эмэ кулгаахтарын хамсатар киһи билигин да баар. Былыргы күүстээх ойууннар киһи ис уорганнарын үлэлэрэ буккуллан хааллахтарына көннөрөн биэрэллэрэ биллэр.
Киһи бэйэтэ кыайан салайбат ис санаалара диэн төрөппүттэриттэн бэриллибит буор кутун санаалара буолаллар. Быччыҥнарга иҥэн сылдьар буор кут өйө-санаата үөрүйэхтэри үөскэтэн кэбиһэринэн, бу быччыҥнар кэмэ кэллэҕинэ бэйэлэрэ оҥоро үөрэммит, үөрүйэх буолбут хамсаныыларын оҥороллоруттан киһи ис уорганнара тохтоон хаалбакка эрэ үлэлииллэр.
Айар диэн санаа, мэйии үлэтэ. Араастаан ырытан, оҥорон көрөн киһи бу санаатыттан туох туһа тахсарын эрдэттэн билэ сатыырын үөскэтэр. Тутуу тутаары проект оҥоруута диэн санаабыт санааны кумааҕыга киллэрэн бэлиэтээһин, суруйуу буолар. Проект оҥоруутун сыала диэн саҥаны айа сатааһын бары сыыһаларын-халтыларын эрдэттэн көннөрөргө аналланар уонна оҥорор быһыыга уларыйа илигиттэн эмиэ айар диэн тылынан этиллэрэ таба буолар.
Суруйааччылар уонна да атын кумааҕыга суруйар үлэһиттэр ону-маны айа сатыыр санааларын суруйбуттара айыыны оҥоруу буолбаттар, айар эбэтэр айымньы диэн тылынан этиллэллэрэ таба буолар. Айымньы үчүгэй, атын дьоҥҥо туһалаах эбэтэр куһаҕан, буортулаах да буолан тахсыан сөп. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ суруйабын диир суруйааччылар, өй-санаа икки өрүттээх тутулуктааҕын билбэттэр, ол иһин суруйууларын дьоҥҥо дьайыылара мөлтөх буолан тахсаллар. Киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбатын суруйааччы диэн ааттанааччы билиэ этэ. Итини тэҥэ, киһи үчүгэй дии санаабытын оҥороору сыыһа-халты туттунан куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ өссө элбэҕиттэн куһаҕан быһыылар элбииллэрин арааран билэн, ааҕааччыларга таба тириэрдии эрэйиллэр. (29,52).
Санаа диэн киһиэхэ көстүбэт, биллибэт, туохтан да иҥнибэт, хааттарбат, олус түргэн, ханна баҕарар санаатын да тиийэн иһэр, ол иһин көстүбэттэр дойдуларыгар, Анараа дойдуга сылдьар диэн сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ этэр.
Киһи санаата Анараа дойдуга сылдьарынан Бу дойдуга биллибэт, арай түүлгэ эрэ киһи өйө-санаата Ол дойдуга тиийэринэн кыратык билсиһэ, сэгэтэ түһэн ылыан сөп.
Киһи санаан баран ол санаатын илэ оҥорон таһаардаҕына, субу оҥорбут быһыыта Бу дойдуга тахсан, биллэр, көстөр кыахтанар. Санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйарыгар Анараа дойдуттан Бу дойдуга кэлэрэ, дьоҥҥо биллэрэ уонна илэҕэ кубулуйара ситиһиллэр. Анараа дойдуттан кэлбити киһи хараҕынан таба көрдөҕүнэ илэ көрүү, онтон таба туттаҕына илэ тутан көрүү диэн ааттанар.
Харах тугу көрөрө эмиэ уратылардаах. Киһи тугу көрөрө түһээн көрүү уонна илэ көрүү диэҥҥэ арахсаллар. Түһээтэҕинэ киһи санаатын үгэс буолбут өттүлэрин көрөр, онтон илэ көрүү диэн субу кэмҥэ туох баарын көрөрүн этэллэр.
Киһи санаата тугу эмэ оҥордоҕуна эрэ хайдаҕа; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэн тахсар уратылааҕын арааран билэн сахалар “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно оҥорбуттар. Бу өс хоһооно киһи тугу саныы сылдьара, туох санаалааҕа таһыттан биллибэтин быһаарар.
Санааны хааччахтааһыны уонна тупсарыыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ оҥорор. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа баара киһи санаата киһилии быһыылары аһара барбатын ситиһэргэ аналланар. Сиэри тутуһар киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытын аһара барбат кыахтанарын арааран билэн сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕолору үөрэтиигэ туһанар.
Киһи саныыр санаатын оҥорор быһыытыгар өссө кубулута илигинэ хааччахтааһыны, киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ сиэри тутуһуннаран оҥорор. Ол аата таҥара үөрэҕэ киһи оҥорор быһыыта тупсарыгар, табылларыгар, өссө бу быһыытын оҥоруон инниттэн кыһанар.
Үчүгэй үгэстэртэн хомуллан үөскүүр сиэр, киһи санаата аһара барарын хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа киһи быһыыта үөскүөн инниттэн туттуллубутун сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиилэрэ биллэрэр.
Санаа ай диэн тылынан этиллэр, онтон киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына айыы диэн ааттанар, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ, бу тыл куһаҕан өрүтэ элбээн тахсарын анаан-минээн бэлиэтээн көрдөрөр.
Айыы диэн атыттар билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара буолан саҥаны айыы диэн ааттанар уонна киһи оҥорор быһыыта буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр:
1. Үчүгэйи, туһалааҕы айыы, үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ анаан бары туһаналлар.
2. Куһаҕаны, буортулааҕы айыы, хара айыы диэн ааттанар уонна умнулларга, хааларга аналланар.
Киһи оҥорбут саҥаны айыыта аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллан тахсыбата уустуктары үөскэтэр. Ол иһин төһө эрэ кэмҥэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллыар диэри айыы диэн тылынан этиллэ сылдьарыгар тиийэр. Ол кэнниттэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана арыллан быһаарыллан таҕыстаҕына үчүгэйэ – үрүҥ айыы, онтон куһаҕана – хара айыы диэн араарыллан ааттаналлар. Үчүгэйи дьон туһаммытынан бараллар, онтон куһаҕана хаалларыллар, умнуллар аналланар.
Бу айыы икки өрүттэриттэн олоххо туһалааҕы оҥоруу олус уустук, элбэх үлэни, билиини эрэйэр үлэ буолар, ол иһин үрүҥ айыылар аҕыйахтар, онтон оҥорорго түргэнинэн, судургутунан, боростуойунан куһаҕан, туһата суох айыыны дьон элбэҕи оҥорон кэбиһэллэр. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылга киирсэр. Улаханнык саҥарыллыбат, сэрэхтээх тыл, киһини куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэн сөбүттэн эдэрдэри харыстаан сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр.
Киһи субу оҥорор быһыыларын улахан сэрэхтээхтик, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын эрдэттэн арааран билэн баран оҥороругар ыҥырарын айыы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын бүтүүлээҕэ биллэрэр. Саҥаны айыы диэн дьон оҥорбот быһыыларын аан бастаан оҥоруу буоларынан табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбэҕиттэн куһаҕан буолан тахсара аһара элбээн хаалар. Дорҕоон дьайыыта киһи ийэ, буор куттарыгар быһалыы дьайарыттан “ыы” диэн дорҕоон куһаҕанын хас саха киһитэ барыта билэр.
Өй-санаа үөрэҕин уратыларын киһи сааһыран истэҕинэ бэйэтэ оҥорон көрөн боруобалаан билэрэ ордук итэҕэтиилээх. Биир да үчүгэй эбэтэр куһаҕан айыыны оҥорон, эрэйдэнэн көрбөтөх кумааҕыны эрэ бэрийээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар итэҕэли үөрэтэллэрэ табыллыбат. Туох эрэ үчүгэйи оҥорбута буола сатыылларыттан араас туһата суоҕу, буортулааҕы да суруйан кэбиһэллэр, кыайар өттүлэрин курдук сыыһа санааларыттан төрүт тылларбытын уларыта сатыыллар, мээлэ ону-маны саҥараллара, тылга тииһэллэрэ элбэҕиттэн үчүгэй да буолуон сөбүн куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Ийэ диэн төрүт тылбытын “иньэ” диэҥҥэ уларытаннар уонна араас саҥа тыллары була сатаан оҥороллоруттан саха тылын үөрэтиини ыарахаҥҥа, эрэйгэ кубулутан, эдэрдэр төрөөбүт тылларын үөрэтэллэриттэн тэйэн, быраҕан эрэллэр. Кинилэр кыайа туталлара тыл буоларынан былыргыттан тутта сылдьар төрүт тылларбытын уларыта, маат курдук куһаҕан дьайыылаах саҥа тылы булбута буола сатыыллара аһара элбээн хаалбытыттан саха тыла ханнык эрэ саҥа тылга кубулуйан үөрэтэргэ ыараан хаалла.
Тугу эмэ үчүгэй диэн быһаарыыны киллэрии өй-санаа ол үчүгэй диэн ааттаммыт диэки халыйыытын үөскэтэр. Дьон бары ол үчүгэйи билбэтэллэр даҕаны үтүктэ сатыыллара сайдар. Айыы “үчүгэй” диэн этэр, ону эккирэтэр киһи бэйэтэ айыы буолан хаалыан, ол аата эрдэлээн, кэмэ кэлэ илигинэ өлөн хаалыан сөп. Айыы диэн ааттаах икки биллэр киһи олохторун ситэ олорбокко өлбүттэрэ.
Өй-санаа үөрэҕин дириҥник билэр суруйааччы В.В.Яковлев “Тэҥҥэ кырдьыбыт тэҥкэ тиитим” диэн кэпсээнигэр айыы диэн тыл куһаҕанын таба арааран суруйбута:
- Эмээхсин, үөрүөн даҕаны, хомойуон даҕаны билбэккэ, харааччы мунан хаалла, бу орой мэник уолаттар үрдүк халлаантан ыйаахтаах улуу кыылы өлөрдүлэр, айыыны оҥордулар, таҥара кырыыһыгар түбэһэр уолаттар буоллулар диэн санаа баара... (1,49).
Көрсүө киһи оҥорор быһыыларын эрдэттэн ырытар, үчүгэйдэрин эрэ талан ылан оҥорор кыаҕа тиэтэйбэтиттэн, ыксаабатыттан улаатан хаалар. Көрсүө киһи туттунар, тохтотунар күүһэ улаханыттан оҥорор быһыытын таба талан ылар кыаҕа улаатара олоххо туһалыыр кэмнэрэ элбэхтэр.
Санаа Анараа дойдуттан айыллан, Бу дойдуга тахсыытыгар киһи оҥорор быһыыта буола уларыйар, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан быһаарыллар кыахтанар. (2,73).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. “Чолбон” сурунаал. 6 / 2018.
2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.