Санаа күүстээх

Санаа күүстээх буоларын утумнаахтык эрчиллэн, дьарыктанан ситиһиэххэ сөп.

Өй-санаа үөрэхтэрэ сыыйа-баайа сайдаллар. Төрөппүттэр оҕолоро, кэлэр көлүөнэлэрэ олохторун салгыырыгар бары кыахтарын уураллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, өйүн-санаатын туруктаах оҥорон олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕын улаатыннарарын хас биирдии төрөппүт билэрэ ирдэнэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык санаалардаах буола улаатарыгар сэбиэскэй былаас саҕана улахан суолта бэриллибэт этэ. Оҕолору барыларын атаахтатыы, маанылааһын, киһиргэтии, аһара харыстааһын, көрүү-истии олохсуйбута ийэ куттара туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улааталларыгар тириэрдибитэ. Кэлин улаатан иһэн ийэ кутугар үчүгэй үгэстэр иҥэриллибэтэх, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэр киһи элбэх сыыһа туттуулары, быстах быһыылары оҥороругар тиийэр.

Сахалар киһи олоҕо барыта саныыр санаатыттан тутулуктааҕын былыргыттан билэллэрин «Киһи – санаа хамначчыта» диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Киһи ханнык, үчүгэй да, куһаҕан да санаалардаах даҕаны соннук быһыылары оҥорор. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ ордук улахан суолтаны үчүгэйгэ, үтүөҕэ ыҥырар санаалары иҥэрэн, иитэн биэрии уонна санаата күүстээх буоларын ситиһии ирдэнэр.

Санаа күүһэ – киһи санаабыт санаатын ситиһэр иһин дьүккүөрэ, күүрээнэ. Киһи санаатын күүһүнэн урут кыайбатын кыайыан эмиэ сөп. Олоххо ити туһунан кэпсиир элбэх холобурдар бааллар. Киһи кыылтан куотаары дириҥ көҥүһү үрдүнэн ойон кэбиспитэ эбэтэр үрдүк тииккэ ыттан тахса охсубут түбэлтэлэрэ биллэллэр.

Эр санаа – киһи кутталы, ыараханы дьулайбакка көрсүүтэ, оннуктан чаҕыйбат быһыыта. Итиини, тымныыны, аччыктааһыны уонна Айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйа үөрэнии санааны күүһүрдэр, тулууру үөскэтэр. Тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс киһи санаабыт санаатын ситиһэр кыахтанар. Сахалар оҕону иитиигэ сыһыаннаах этиилэрэ: «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс»,- диэн киһи тулуурдаах, дьулуурдаах буолан олох ыарахаттарын тулуйар күүстэнэригэр ыҥырар.

Саамай кыра санаа күүһэ сахалыы «СИ» диэн ааттанар. Туох эмэ кыраны, дуона суоҕу түһээн, көрбүөччүлээн билиини «Туох эмэ сибики билиннэ дуо?»- диэн ыйыталаһаллар. Сибики - си биллиитэ диэн буолар. Сибикилээһин диэн олус кыра санаа хамсааһынын, уларыйыытын билии аата.

Сахалыы «сибигинэйии» диэн олус кыратык саҥаран солуну кэпсиибин диэн өйдөбүллээх тыл эмиэ баар. Сибигинэйии - си биэрэбин диэн холбуу этииттэн үөскээбит. Майгы кыра уларыйыыларын, уратыларын бэлиэтиир «сигили» диэн тыл баар.

Санаа туспа, ураты күүстээх. Бу күүс киһиэхэ баарын дуу, суоҕун дуу, төһө элбэҕин, эбиллибитин дуу, көҕүрээбитин дуу быһаарар тыллар сахаларга элбэхтэр. Ол барыта былыргы кэмнэргэ санаа күүһүн, кыаҕын билэн элбэхтик туһана сылдьыбыттарын биллэрэр.

Сахалар киһи санаата ураты күүстээҕин туһунан тыллара, этиилэрэ, билиилэрэ элбэхтэр. Бу тыллары хаһан, туохха сыһыаннаан туттуллалларыттан көрөн наардаатахха киһи хайа куттарыгар дьайаллара биллэр. Сүр диэн киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс ааттанар. Бу күүс киһи киһи буоларын быһаарар төрүт күүс буолар.

Күүс, тэтим, эрчим, кыах диэн тыллар эт-сииҥҥэ, хамсаныыга, буор кукка быһаччы сыһыаннаах буоллахтарына уох, уор, суос диэн тыллар ийэ кут санаатын күүһүн быһаараллар, баарын, элбээбитин биллэрэллэр. Санаа күүһүн сахалар быһаарыылара уонна бу күүс кыыһырыыттан быһаччы тутулуктааҕа билиҥҥи наука билиитигэр сөп түбэһэр. Киһи хааныгар адреналин киирдэҕинэ күүһэ-уоҕа соһуччу эбиллэрин наукаҕа быһаарбыттара ыраатта.

СYР – Айылҕа көмөтүнэн үөскүүр санаа күүһэ. Итиини, тымныыны уонна үөннэр сииллэрин тулуйартан үөскээн сайдар санаа күүһэ. «Сүрдээх киһи» диэн этиини саха киһитэ барыта билэр, хас киһиэхэ барыларыгар баар буолуохтаах күүс. Сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан дьону үтүктэн иһиититтэн күүһүрэн иһэр. Оҕо атаҕар туран көнөтүк туттан хаама үөрэниитэ сүрүн үөскэтэр уонна күүһүрдэр, киһи буолар санааны киллэрэр. Киһиттэн сүрэ көттөҕүнэ аан маҥнай салгын кута көтөр, киһи быһыытын сүтэрэр, оҕотугар түһэр эбэтэр кыыл, сүөһү кэмэлдьилэнэр.

УОХ – Хас киһиэхэ барыларыгар баар санаа күүһэ. Yгүстэргэ кырата бэрт буолан баара да биллибэт. Киһиэхэ санаата күүһүрэн, эбиллэн биэриитэ «уох» киирэн иһиитинэн быһаарыллар. Биир эмэ кэмҥэ киһиэхэ кыра эмэ да буоллар санаата эбиллибитин, күүһүрбүтүн биллэрдэҕинэ «Уохтаах» диэн этиллэр. Күүс-уох диэн холбуу этии киһи этин-сиинин уонна санаатын күүстэрин холбуу ылан эбиллибиттэрин биллэрэр.

Уоҕа суох быччыҥ мөлтөх, ньалбаҥ. Киһи эмиэ оннук. «Көҥдөй көрүҥэ эрэ» диэн улахан көрүҥнээх эрээри күүһэ-уоҕа аҕыйах, мөлтөх киһини этэллэр.

Быччыҥ күүһэ, эрчимэ уохтаах буоллаҕына, ол аата санаатын күүһэ ордук эбилиннэҕинэ тэтимирэр, күүһүрэр. «Хайаан да кыайыам» диэн санаа киирэн иҥнэҕинэ кыайыыга эрэл улаатар. Киһи ханнык эмэ сыалы ситиһиигэ санаатын уурдаҕына, дьулуһан туран дьарыктаннаҕына хайаан да ситиһэр кыахтанар. Санаа күүһүн туһата итинник.

СУОС – Бу тыл киһиэхэ «уох» киирдэҕинэ санаата күүһүрэн таһынан таһымныырын, өссө суостанан иһэрин быһаарар. «Суостаах» диэн оһоҕу эмиэ этэллэр. Итийбит оһохтон итиитэ тулатыгар олус күүскэ тарҕанарын быһааран этэллэр. Бу тыл санаа күүһэ тэйиччиттэн дьайарын, суоһа ыраахтан биллэрин эмиэ быһаарар. «Суос бэринэн олорор» киһиэхэ аккыраҥ киһи чугаһыан да чаҕыйар, киирэн биэриэн баҕарбат. Суос киһи көрүүтүнэн эмиэ бэриллэрин «Суостаахтык көрөр» диэн этии бигэргэтэр. Суостан атыттар чаҕыйаллар, дьулайаллар.

УОР – Санаа күүһэ кыыһырыыттан эбиллэн аһара барыытын бу тыл быһаарар. Кыыһырыыттан эмискэ киирэр эбиискэ күүс аата уор диэн. «Уордаах» диэн этилиннэҕинэ кыыһырдахха майгы куһаҕаҥҥа уларыйарын, сыыһа-халты туттунуулар үөскүөхтэрин сөбүн быһаарар. «Уордайбытын омунугар» диэн быһаарыы ханнык эрэ олус куһаҕан, быстах быһыылары оҥоруу, сыыһа-халты хамсаныы буолбутун биллэрэр. Уордайыыттан, ыгыллыыттан киһи өйө, салгын кута быстах кэмҥэ көтөн ыларын сахалар өйө баайыллар диэн этэллэр. Маннык кэм кэлиитэ киһи олоҕор соһуччу уларыйыылар тахсалларыгар тириэрдэрин, ол иһин киһи өйө-санаата туруктаах буоларыгар кыра эрдэҕинэ үөрэнэрэ туһалааҕын «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэҕэ быһаарыллар. (1,46).

Киһи санаатын күүһэ уларыйа, хамсыы турар. Биир кэмҥэ эбиллэн, күүһүрэн кэлбит санааны «Сүргэтэ көтөҕүллүбүт» диэн быһаараллар. Сүргэ көтөҕүллүүтэ быстах кэмҥэ киһи салгын кутугар дьайар. Сүргэ көтөҕүллүбүт кэмигэр киһи кыайара-хоторо эбиллэн, дьулуура, тулуура эмиэ элбиир. Олох ханнык баҕарар уустук кэмнэригэр санаатын түһэрбэккэ, өрө көтөҕүллүүлээхтик сылдьар киһи элбэх кыайыыны, ситиһиини оҥороро итини быһаарар.

Санаа күүһүрэрин тэҥэ мөлтөөн, ахсаан, көҕүрээн ылар кэмнэрдээх. Киһиэхэ санаатын күүһэ мөлтөөбүтүн маннык быһыыларыттан булан билиэххэ сөп:

1. Барыга-бары ээл-дээл сыһыаннаһыы, аахайымтыата суох буолуу үөскээтэҕинэ, киһи тугу да оҥоруон баҕарбат санаата киирдэҕинэ эбэтэр тугу эмэ оҥороору гыннаҕына сылайан иһэр буоллаҕына санаата түспүт кэмэ кэлэр.

2. Аһара сэрэнииттэн кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммат кэм кэлиитэ. Барыттан-бары сэрэнии киһи кыаҕа-күүһэ мөлтөөбүтүн бэлиэтиир.

3. Бииртэн-биир атын араас санаалар киирэннэр аралдьытан сөптөөх быһаарыыны кыайан булбакка буккуллуу, тала сатааһын кэнниттэн тугу да оҥоруу кыаллыбат.

4. Тугу эмэ, ордук кыаллыбаты булан оҥоро охсоору ыгылыйыы. Биир сиргэ таба олорбот буолуохха диэри ыгылыйдахха ханнык да олохтоох быһаарыы кыайан ылыллыбат, бары-барыта түҥ-таҥ барар.

Санаата букатыннахтык түспүт, өтөр көммөт кыахха киирбит киһини «Сүрэ тостубут» диэн этэллэр. Өр кэмҥэ дьарыктаныы, эти-сиини, буор куту тулуурдаах буолууга эрчийии сыыйа-баайа сүрү көннөрөр, күүһүрдэр.

«Биир санааны ылын» диэн ханнык эмэ быһаарыыны ылынарга сүбэ, кыайан быһаарыыны ылыммат, санаата мөлтөөбүт киһиэхэ көмө аата.

Холку киһи үчүгэйдик утуйар, ол иһин уһуннук олорор. Yчүгэйдик утуйан турбут киһи санаата олохтоох, күүстээх буолар.

Кыайыыга, ситиһиигэ дьулуур санааны күүһүрдэр. Санаата күүстээх киһи хаһан баҕарар сөптөөх быһаарыыны ылынар кыахтаах. Yтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны үөскэтии хас биирдии киһиэхэ хайаан да наада. Yчүгэй санаалар суох эбэтэр аҕыйах буоллахтарына атын куһаҕан санаалар элбээн бардахтарына киһи куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп. Киһи куруук куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьара эрэйиллэр.

Айылҕаҕа сылдьыы, итиини, тымныыны, үөннэр сииллэрин тулуйуу тулууру үөскэтэн санааны күүһүрдэр, бөҕөргөтөр. Тулуурдаах киһи олох бары ыарахаттарын кыайар кыахтанар.

Дьон мөлтөх өттүлэрэ санааларын көтөҕүүгэ наадыйаллар. Санааларын көтөҕөөрү табаах тардаллар, арыгы иһэллэр. Кинилэр тулуурдара тиийбэккэ кыайан табаахтарын бырахпаттар, куруук арыгы иһэннэр аны арыгыга ыллараллар. Кэлин кэмҥэ олус дэлэйэн эрэр наркотиктар киһи санаатыгар дьайыылара ордук күүстээх.

Сэбиэскэй кэмҥэ материалистар аҥардастыы эт-сиин эрэ үчүгэй буоларыгар баҕараллара, киһи санаатыгар улахан оруолу уурбаттара. Билигин киһи олоҕо санаатыттан ордук тутулуктааҕа билиннэ. Күүстээх санаалаах киһи олоҕун толору олороругар кыаҕа элбиир.

Күүстээх санаалаах буолар туһугар күн аайы утумнаахтык эти-сиини эрчийии, тулуурдаах оҥоруу, санааны бөҕөргөтүү ирдэнэр. Санаа күүстээх буоларын эрчиллиинэн, үлэнэн-хамсаныыларынан эрэ ситиһиэххэ сөп. (2,53).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

2. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.