Санаа икки өрүтэ
Сахалар олохторугар “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһаннар киһи санаатын тупсаран биэрэн оҥорор быһыыларын үчүгэй өттүгэр салайаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһини “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этэн үөрэтэр.
Санаа хайдаҕын быһаарыы киһиэхэ улахан уустуктары үөскэтэр. Киһи араас санаалары барыларын саныы сылдьыан сөп. Баһын иһигэр сылдьар санаалара үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара кыайан араарыллыбакка эрэ бииргэ сылдьаллар уонна таһыттан дьайан бобууну, хаайыыны оҥорууну ситиһии кыалла илик.
Киһи олоҕор үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран таба туһаныыта улахан уустуктары үөскэтэр. Бу уустуктары киһи санаата түргэнэ, туохтан да иҥнибэтэ, хааттарбата уонна уларыйа охсон хаалара үөскэтэн таһааран иһэр.
Санааны сатаан салайар буолууга оҕо улаатан өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран таба туһанар буоллаҕына эрэ үөрэнэр уустук үлэтэ буолар. Санаа хайдаҕын, тугун, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын кыайан быһаарыллыбат, арай бу санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына эрэ таба быһаарыллар кыахтанарын дьон туһаналлар.
Сахалар үөрэхтэринэн санаа Анараа эбэтэр Ол дойдуга сылдьар. Ону быһаарар бэлиэнэн санаа аһара түргэнэ, санаатар эрэ сонно, ханна баҕарар тиийэ охсоро буолар. Ону тэҥэ, санаа туохтан да иҥнибэт, хааттарбат, тугунан да кыайан тутуллубат. Бу чуолкай бэлиэлэр санаа атын, туспа дойдуга сылдьарын быһаараллар.
Ай диэн тыл санааны биллэрэр. Ол иһин үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбат. Киһи тугу барытын, арааһы саныы сылдьара бобуллар, хаайыллар кыаҕа суох.
Айар диэн тыл санаабыт санааны ырытары, хайдаҕын быһаа-рыыны оҥорору биллэрэр. Ай уонна ар диэн тыллартан үөскээбит айар диэн тыл киһи саҥаны айа сатыыр санаатын атыттартан харыстыырын, кистиирин биллэрэр, атыттары тэйитэр, чугаһаппат суолталаах. Дьон тугу саныы, айа сатыы сылдьалларын атыттарга ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбаттара ону бигэргэтэр.
Айымньы диэн тыл суруйааччы саҥаны айар үлэтин быһаарар аналлаах суолталаах. Ымньанар курдук кыра саҥаны айа сатааһын, бу үлэҕэ баар буоларын биллэрэр.
Саныыр санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйарыгар Анараа эбэтэр Ол дойдуттан Бу эбэтэр Орто дойдуга кэллэҕинэ эрэ табыллар, олус улахан уларыйыыны барара быһаарыллар. Бу улахан уларыйыы үөскээһинин айыы диэн тыл биллэрэр.
Айыы диэн тыл санааны буолбакка киһи оҥорор быһыытын быһаарар суолталаах. Киһи саҥаны айыыны, уратыны, дьон билбэт буолан оҥорботторун оҥорорун, бу тыл быһаарар. Киһи оҥорор саҥаны айыыта үчүгэй буолара аҕыйаҕын, үгүстүк куһаҕан буолан тахсарын, бу тыл “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылааҕа чуолкайдык быһааран сахалыы билэр дьоҥҥо тириэрдэр.
Саҥаны айыы диэн дьон өссө билбэт, ол иһин оҥорбот ураты быһыыларын аан бастаан оҥоруу ааттанар. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын үгүстүк табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэрин үлэһиттэр билэллэр. Биир сыыһа туттунуу бу оҥоро сатыыр саҥаны айыыны куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрин билэн улаханнык сэрэнэллэр.
Аан маҥнай оҥоруох иннинэ саҥаны айыы хайдаҕа; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбат, ол аата киһи хайдах оҥороруттан улаханнык тутулуктанан тахсар. Арай дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буоларыттан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана хаһан быһаарыллыар диэри айыы диэн тылынан ааттана сылдьыан сөп.
Төһө эрэ кэминэн саҥаны айыы үчүгэйэ быһаарыллан дьоҥҥо туһаны аҕаллаҕына үрүҥ айыы диэн ааттанар, оҕолору үөрэтиигэ туттуллар кыахтанар. Онтон туһаны аҕалбатаҕына таах хаалар эбэтэр куһаҕан буолан хаалан хара айыыга кубулуйар. Куһаҕан саҥаны айыыны хара айыы диэн ааттааһын дьон өйүттэн-санаатыттан түргэнник умнуллан куһаҕан сабыдыала суох буоларыгар аналланар.
Үрүҥ айыыны дьон олохторугар туһаналлар. Үрүҥ Аар тойон таҥара диэн аат, бу улахан салайааччы киһи оҥорбут элбэх араас быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан оҕолору үөрэтиигэ туһанары быһаарар. Былыргылар билиилэриттэн аныгы олоххо туһалааҕы, үчүгэйи аҕалары эрэ талан ылан оҕолорго үөрэттэххэ өйдөрө-санаалара үчүгэй диэки тардыһыылаах буолара үөскүүрүн туһана сылдьары биллэрэр.
Киһи оҥорор быһыыта хаһан баҕарар үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан иһэллэр. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрин холбуу иҥэринэн сылдьар.
Сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларыттан тутулуктаах. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлэ хаһан да суох буолбат. Бу быһаарыы тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сахалары албынныы сатыылларын чуолкайдаан биэрэр. Киһи үчүгэй саҥаны айыыны оҥорорун тэҥэ, куһаҕан саҥаны айыыны эмиэ оҥорон кэбиһэрэ хаһан да уларыйбат.
“Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно субу кэмҥэ үчүгэй диэн ааттана сылдьыбыт кэмэ кэллэҕинэ куһаҕан диэҥҥэ уларыйан хааларын биллэрэр. Киһи “үчүгэй буолуо” диэн быстах санаатыттан оҥорон кэбиспит саҥаны айыыта куһаҕан буолан тахсан хомоторо элбэхтик бэлиэтэнэр. Үөрэ-көтө арыгыны элбэхтик иһэн, саҥаны айыыны оҥорон, итирэн хаалыы куһаҕан быһыыны оҥорорууга тириэрдэрэ, ити уларыйыыны быһаарар.
Сахалар оҕону үөрэтэргэ аан бастаан дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэрин туһаналлар, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр. Оҕо бу куһаҕаннары билэр, оҥорбот буоллаҕына, туттунар күүһэ, тулуура улаатарын тэҥэ, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир. “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи туһанан улаатан эрэр оҕолору үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэлэрэ таба арааран туһаналларын үөскэтэллэр.
Оҕо өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээх:
1. Аан маҥнай ийэ кута сайдар. Ийэтин таба көрөр кэмиттэн ыла өйө-санаата сайдан үгэстэргэ үөрэнэн барар. Оҥорор быһыыларыттан өйө-санаата үөскээн олохсуйар. Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэннэҕинэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара кыаллар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар аан бастаан үчүгэй үгэстэр иҥэн, ууруллан хаалаллара ситиһиллэр. Бу үчүгэй үгэстэр дьайыыларыттан оҕо үчүгэй, киһилии быһыылары оҥороро элбиир кыахтанар.
2. Оҕо салгын кута 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан барар. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ тус-туспа арааран билэн таба туһанар буолууга үөрэнэрэ эрэйиллэр. Бу кэмҥэ сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ туттуллан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо билэрэ, олору оҥорбот буолара үөскээтэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.
Оҕо бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарын “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэх үөскэтэр. Сырдык буолуута киһиэхэ үчүгэйи үөскэтэрэ, онтон хараҥа, хара куһаҕан буолара араарыллан үөрэтиллэр.
Өй-санаа сайдыытын бу икки өрүттэрин таба быһааран туһана сырыттахха эрэ оҕо улаатан иһэн киһи буолууну, киһилии быһыыланары ситиһэр кыахтанар.
Санаа үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэтиттэн хос быһаарыыны туһаныы табыллыбат. Санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанар. Тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан “айыы санаа” диэн этиини туһана сатыыллара өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэтин тэҥэ, букатын сыыһа, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэттэрин биллэрэр. Санаа бэйэтэ ханнык да быһыыны оҥорбот, ол иһин үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбакка эрэ сылдьарыгар тиийэр.
Айыы диэн киһи оҥорор быһыыта ааттанар. Киһи эрэ, салгын кута сайдарыттан саҥаны айыыны оҥорон олоҕор уларытыылары киллэрэрин арааран билии дьонтон барыларыттан эрэйиллэр.
Санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэргэ арахсыыта киһиэхэ биллибэккэ эрэ сылдьыан сөп. Араас куһаҕан да санаалардаах киһи олорун кимиэхэ да биллэрбэккэ үөрэ-көтө сылдьара кыаллар. “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно ити уратыны быһаарар. Арай киһи тугу оҥороруттан эрэ быһааран үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арааран ааттыахха сөп.
Киһи оҥорор быһыыта хайдаҕыттан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэн тахсар, ол иһин киһи аан маҥнай оҥорор быһыыларын тупсарара ирдэнэр көрдөбүл буолар. (1,25).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.