Роберт Оуэн

Роберт Оуэн (1771 сыллаахха ыам ыйын 14 күнүгэр төрөөбүт, 1858 сыллаахха сэтинньи 17 күнүгэр өлбүт) — Аангылыйа бөлүһүөгэ, XIX үйэ биир бастакы социальнай информатора. Төһө даҕаны XIX үйэҕэ “түмэт урбаана” диэн тиэрмин суох буоллар, Роберт Оуэн түмэт урбаанын бастакы саҕахтарын сахсыбыт, түмэт урбаана урбаан биир салаатын быһыытынан сайдан барарыгар олук уурсубут үтүөлээх киһи.

Биографията

Роберт Оуэн 1771 сыллаахха Ньютаун (Уэльс) диэн кыра куоракка дьоҕус урбаанынан дьарыктанар киһи дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Кинин сэттэ саастаҕар олохтоох оскуола учууталыгар көмөлөһөөччүнэн сылдьыбыта. Онтон икки сыл буолан баран, Оуэн, дьол көрдүү диэн, киин сиргэ көһөн барар. Ол курдук кини Стэмфорд, Лондон уонна Манчестер куораттарга тиийэн мануфактура маҕаһыыннарыгар үөрэнээччинэн сылдьар, бирикээсчиктиир. Ол гынан баран, күттүөннээх систиэмэлээх үөрэҕи син биир ылбат.

Оччолорго Манчестер куорат бырамыысыланнас оргуйар киинэ этэ. Манна чуолаан хулуопак-кумааҕы бырамыысыланнаһа сайдыбыта. Ол сылдьан Оуэн Манчестер куорат биллэр көстөр бөлүһүөктэрин уонна литэрэтиирэ эйгэтин үлэһиттэрин кыраты билсэр, чуолаан, аан бастакынан оробуочайдарга сыһыаннаах санитария сокунун таһаарыахха наада диэн этиини киллэрбит Парсеваль дуоктары кытары.

Ити кэннэ өөр буолан баран Оуэн убайыттан харчы иэс ылан биир доҕорун кытары таҥас баайар массыынаны оҥорор мастарыскыай арынар, устунунан икки киһини үлэһитинэн ылан, дьоҕус да буоллар таҥас баайар-тигэр тэрилтэни арынар.

Роберт Оуэн оҕо эрдэҕиттэн химиянан үлүһүйэр. Ол дьарыгын Манчестерга даҕаны бырахпат. Кини эмиэрикэ хулуопагын таҥастыыр саҥа ньыманы булар уонна 20 сааһыгар управляющай, кэлин хулуопак мануфактуратын кыттыгас бас билээччитэ буолар.

Саҥа эспэримиэн

1700 сыллар бүтүүлэригэр Оуэн Каролина Дейл диэн Глазго таһыгар баар Нью-Ланарк дэриэбинэҕэ улахан текстительнэй баабырыкалаах баай киһи кыыһын таптаан ойох ылар.

Ол кэннэ 1799 сыллаахха Роберт Оуэн Нью-Ланарка көһөн кэлэн, аҕа кыннын баабырыкатын кыттыгас бас билээччитэ, управляющая буолар уонна ол олорон бэйэтэ толкудаан, айан таһаарыт түмэт эспэримиэнин олоххо киллэрэр.

Ол курдук Оуэн оробуочайдар интэриэстэрин көмүскээтэххэ, кинилэр олохторун тупсардахха, үлэ таһыма үрдүүр, оҥорон таһаарыы улаатар диэн өйдөбүллээҕэ. Кини “патронат” систиэмэтин оҥорон таһаарбыта. Онтун 1812 сыллаахха «Essay on the Formation of Character» ыстатыйатыгар сиһилии ырытан суруйбута.

Оуэн ити эспэримиэнин кэнниттэн, Нью-Ланарк баабырыкатыгар үлэ көрдөһөн кэлээччи лаппа элбээбитэ, оттон баабырыга туруга бөҕөргөөбүтэ. Бу баабарыкаҕа оннооҕор кэлин Арассыыйа императора буолбут Николай I ырахтаҕы кэлэн көрөн барбыта. Өссө кэлэн көрөн барбытын ааһан, Оуэҥҥэ “миигин кытта Арассыыйаҕа көһөн барыс, онно үлэлээ” диэн этии киллэрбитин, анараата кыккыраччы батыммыта.

Үлэ бииржата

1832 сыллаахха Роберт Оуэн саҥа эспэримиэҥҥэ ылсар эрээри, онтон сатаммат. Ол гынан баран Оуэн эспэримиэнэ, кэлин кэм-кэрдии ааспытын кэннэ, улахан социальнай-бэлитиичэскэй суолталанар: кини “Биржи трудового обмена” тэрилтэни тэрийэр. Ол курдук атыыһыттар манна аҕалан табаар хааллараллар, ол оннугар биир чааһа алта пенсынан сыаналанар үлэ билиэтин илдьэ бараллар эбит.

Бастаан утаа бу биржа өҥөтүнэн туһанааччы хара баһаам эбит. Ол гынан баран, сотору буолаат атыыһыттара буорту буолаары гыммыт, ыскылаакка таах быыллыйа сыппыт куһаҕан, мөлтөх табаардарын аҕалтаан киирэн барбыттар, инньэ гынан кыыһырааччы, биржа үлэтинэн астыммат дьон элбээн киирэн барбыта, түмүгэр, биржа монкуруут буолан сабыллыбыт.

Боропсойуустар уонна оробуочайдар хамсааһыннара

Биржаны сэргэ Роберт Оуэн боропсойуустар хамсааһыннарын аан дойдуга биир бастакынан төрүттээбит, боропсойуустар олоххо киирэллэригэр олук уурсубут киһи буолар. Ол курдук Оуэн 1833-1834 сыллардаахха мөлүйүөн аҥаара киһини хабар идэлээхтэр сойуустарын тэрийбит. Ол эрээри үлэ тэрээһинэ мөлтөх, үп-харчы тиийбэт буолан, оробуочайдары бас билээччилэр өһөс сыһыаннара, бырабыыталыстыба антах хайытыыта баҕа санаа олоххо киирэрин туорайдаабыт.

Роберт Оуэн 1858 сыллаахха, 87 сааһыгар олорон, Ньютаун куоракка өлбүт.