Расизм
Расизм — идеология санаалар түмүллүүлэрэ, кини олоҕор дьон раасалара (омуктара) тэҥэ суохтар диэн санаа сытар.
Расизм өйдөбүлэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Расизм диэн тыл бастакытын французскай тылдьыкка 1932 сыллаахха "биир рааса атын рааса үрдүнэн баһыйара" диэн суруллубут. Билиҥҥи туругунан расизм политическай дискурстарга этническэй, итэҕэл уонна да атынынан эбиллэр. Ол гынан баран араас норуот атын атыннык толкуйдуур. Расизымынан биир рааса киһи майгытыгар, моральга, дьоҕуругар, сатабылыгар дьайара өйдөнөр. Россия учуонайа Владимир Малахов "Скромное обаяние расизма" кинигэтигэр суруйбут:
"XIX үйэ бүтүөр дылы салҕыыламмыт расизм үгэһинэн уонна классиканнан биллэр этэ. Билиҥҥи кэм расистарын расизымҥа балыйар уустук. Политическай балаһыаньа (декларация) тезиһин таһымыгар кинилэр сыыспаттар. Граф Гобино уонна кини батыһааччылара итэҕэйэллэринэн киһи айылҕатын уратыта социокультурнай уратытын төрүтэ. Кинилэр сабаҕалыылларынан киһи өйө-санаата, майгыта-сигилитэ кини киирсэр общественнай түмүл ураты сиһилээһинин кытта сибээстээх. Сүрүн ирдэбилэ -
киһи ураты айылҕата уларыйбатыгар ". Оннук курдук Виктор Шнирельман, А.Б. Давидсон, Н.Н. Лысенко уонна да атын улуу дьон бэйэлэрэ расизм диэн термиҥҥэ быһаары биэрбиттэрэ.
Устуоруйата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Расизм төрүттэмитин атын дойдулары арыйбыт кэмнэрин кытта сибээстииллэр. Холобура Африка норуотун библияҕа баар Ной уола Хамҥа тэҥнииллэриттэн сылтаан кулут оҥостоллоро. Ону тэҥэ атын Африка норуотун киһитэ улахан дуоһунастаах буолуохтарын сөбө.
Расизымы бастакы үөрэппит киһиннэн Жозеф де Гобино диэн французскай историк буолар. Ол курдук кини "Опыт о неравственности человеческих рас" диэн киниигэни таһаарар. Кинигэтигэр рааса киһи олоҕугар оруолун туһунан толкуйдуур. Онтон ыла расизм тиэмэтэ кинник тарҕаннар.
Расизм кириитикэтэ уонна кини утары охсуһуу
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Олус элбэх киһи расизм утары турбута. Ол курдук Отто Клайнберг хара тириилээх омуктар быыстарыгар интеллуктуальнай тест ыытар. Ол тест социальнай туруктарын уонна үлэлиир уонна олорор усулуобуйаларын быһаарар. Игорь Кон санаатыгар өстүйүү аҕыйах ахсааннаах раасаҕа тиксэр. Панда уобараһа раасалары түмэр символынан бигэргэтиллибитэ. Генеральнай ООН Ассамблеята 1970 сыллаахха 25-с сессиятыгар расизм утары резолюция ылыналлар.
Москубатааҕы ЮНЕСКО специалистара 1964 с. расизм көрүҥнэрин утары сууттаспыта.
1966 с. Генеральнай ООН Ассамблеята Аан дойдутааҕы рааса баттабылын утары охсуһар күнү бигэргэппитэ.
Баттаттыллыбыт раасалары (ону таһынан атын итэҕэллээх уонна ЛГБТ) дьоно обществоҕа атын дьону кытта тэннэһэллэр. Холобура США-ҕа хара тириилээх омуктары политикаҕа элбэхтэ көрсүөххэ сөп буолбут. Ол гынан баран сорох кириитиктэр итини утараллар. Тоҕо диэтэххэ итини расизм атын көрүҥэ дии саныыллар.