Поэтическэй троптар

Эпитет

• Тыл туоҕун-ханныгын көрдөрөр сыһыарыы тыл эпитет диэн ааттанар. Тылга көннөрү эпитеттэр диэн бааллар итиэннэ тылы киэргэтэр эпитеттэр диэннэр бааллар. «Күөх халлаан» диэтэхпинэ «күөх» тыл халлаан көннөрү дьүһүнүн көрдөрөр, оттон «күдэн халлаан» диэтэххэ халлаан көннөрү дьүһүнүттэн ураты дириҥэтэн, кэҥэтэн, киэргэтэн көрдөрөр, онон итинник эпитети киэргэтэр эпитет диибит, «көтөр кынаттаах» диэтэххэ «көтөр» диэн тыл көннөрү эпитет буолар, оттон:

Кылбаарар кынаттаах
Кыталыктан ордук
Тырымныыр чыычааҕым
Тыкаарар далбарым
(Ойуунускай)

диэҥҥэ «кылбаарар, тыпымныыр, тыкаарар» диэннэр киэргэтэр эпитеттэр буолаллар.

Толбонноох үүс тириитин
Туруору ыйаабыт дьуолкалаах дойду эбит,
Киргиллээх киис тириитин
Кэккэлии ыйаабыт кэрбэҥнээх суол эбит.
(Норуот ырыата).

Саха норуотун ырыатыгар бүтүн этиилэр эпитет буолан турааччылар. Бу ырыаҕа «толбоноох үүс тириитин туруору ыйаабыт дьуолкалаах» диэн этии бүтүннүү «дойду» диэни киэргэтэр эпитет буолан турар. «Киргиллээх киис тириитин кэккэлии ыйаабыт кэрбэннээх» диэн этии «суол» диэҥҥэ эпитет буолан турар. Бу ылбыт норуоппут ырыатыгар «дойду», «суол» диэн тыллары араас түүлээҕинэн дьуолкалаан киэргэтэн көрдөрөллөр. Ити булдунан иитиллэн олорор олохтон төрүттэнэн тахсар. Эпитет бэрт араас буолар. Сорох эпитет дьүһүнү-мөссүөнү, туоҕу-хайдаҕы аҕай-аҕайдык, мөлтөхтүк көрдөрөр, сорох эпитет күүскэ, эриэккэстик көрдөрөр.

Ичигэс салгыным
Илигирии түһэн
Испин-быарбын
Ититэн
Итирбитим…
(Күндэ).

«Ичигэс» диэн эпитет тылы киэргэппэт, көннөрү салгын хайдаҕын көрдөрөргө турар, оттон «илигирии түһэн» диэн эпитет салгыны мэктиэтигэр хамсатан көрдөрөр, итинник эпитет күүстээх, эриэккэс эпитет диэн буолуохтаах.

Метафора

• Туохха эбит холоон уларытан көрдөрөр уус-уран тыл киэргэлин метафора диэн ааттыыбыт. Холобурун эттэххэ, кутурук сүөһүгэ эрэ баар буолар, оҥочону салайар маһы оҥочо кутуруга диибит, былыргы дьоннор оҥочону салайар маһы сүөһү кутуругар холооннор кутурук диэн ааттаабыттар, итинник туохха эбит атыҥҥа холонон ааттаммыттарын да иннигэр, уус-уран тылы киэргэтэр метафора буолуохтарыгар сатаммат, оттон:

Ийэ дойдубут Уһун иэнигэр Куба көтөр Куорсуна. Тэллэх Тэлгэннэ… (Күндэ). Бу ырыаҕа маҥнайгы хаар куба көтөр куорсуна тэллэх тэлгэммитигэр холонуллар, бу холобуртан хаар туох да аһара үчүгэй маҥан, сымнаҕас буола киэргэнэн көстөн тахсар, онон «куба көтөр куорсуна тэллэх тэлгэннэ» диэн тылы киэргэтэр метафора буолар. Саха ырыатыгар-хоһоонугар метафора диэн бэрт хаадьаа эриэккэскэ баар буолар. Саха норуота үөрэҕирэ илик буолан, саха ырыатыгар-хоһоонугар саҥа куормалар, саҥа стиллэр, быһыылар-майгылар үөскүү иликтэр, онон туспа саҥа, кэрэ стили таһааран суруйар поэт диэн суох, онон саха ырыатыгар-хоһоонугар метафора аҕыйах. Ас-үөл элбээн Аан дойду айылҕатын Сүмэтэ тохтон, Сүрэх-быар сымнаан, Ичигэс салгын иҥэрсийэн… (Күндэ). Манна өҥ-тот буолбута, от-бурдук үүммүтэ, арыы, сүөгэй элбээбитэ аан дойду айылҕатын сүмэтигэр ууруллан, «сүмэтэ тохтор» диэн метафора буолбут уонна ичигэс, итии салгын биллэр-биллибэт салгыйарын туох эрэ кыыл дуу, сүөһү дуу саҥатыгар холоон, иҥэрсийэр дэниллибит — метафора буолан тахсыбыт.

Метонимия

• Литератураҕа даҕаны, киһи көннөрү кэпсэтэр кэпсэтиитигэр даҕаны биир тыл оннугар атын тылынан этиллэр быһыы баар буолар, ону метонимия диэн ааттыыбыт. Метафораҕа биир суол көрдөрүү туох эбит атын туора суол көрдөрүүгэ холонон этиллэр, оттон метонимияҕа биир суолу көрдөрөр тыл оннугар, сыһыаннааҕынан атын тылынан көрдөрөн этиллэр. Холобур: «Мин биир чааскы чаайы истим» диэх кэриэтэ «Мин биир чааскыны истим» дэниллэр, биитэр мин «Кулукуоскай кинигэтин ааҕабын» диир оннугар «Мин Кулукуоскайы ааҕабын» диэххэ сөп. Дьиҥинэн буоллаҕына киһи чааскыны испэт, киһи киһини аахпат. Чэйи иһэрбитин чааскыга уларытан эппиппит, кинигэни ааҕарбытын киһи аатынан уларытан эппиппит метонимия диэн буолар.

Оттон тугу эбит бэрт элбэҕи көрдөрөр тыллар оннуларыгар тугу эбит биири эрэ көрдөрөр тылынан эттэхпитинэ — ол синекдоха диэн буолар. Холобур: туоҕу эбит куорат иһигэр үгүс киһи биллэ диэх кэриэтэ, ону бүтүн куорат биллэ дэниллэр. Уус-уран тылга тугу эбит бэйэтинэн көрдөрбөккө, дьиҥинэн эппэккэ тиэрэтинэн этэн күлүү оҥостуллар быһыы баар буолар, ол күлүү (ирония) диэн буолар. Холобур, ким эбит кимиэхэ эбит албыннатта5ына, онтон кэлэйэннэр «Аа, котоку, өйүн да!» — диэн күлэр буолаллар, биитэр ким эбит буойарын үрдүнэн, тугу да истибэккэ тосту-туора быһыыланар буоллаҕына, бэркиһээн, сөҕөн «Ээ, барахсан эмиэ даҕаны буолан» диэн күлүү оҥорон таһаараллар. Ити синекдоха уонна күлүү метонимиялыын биир маарыннаахтар, онон итилэр син метонимия буолаллар.

Омуннаан этии (Гипербола)

• Саха ырыатыгар-хоһоонугар омуннаан этии бэрт үгүс буолар. Саха норуотн ырыатыгар-хоһоонугар омуннаан этии былыр-былыргыттан баар буолан, саха көннөрү ырыата даҕаны, саха олоҥхото, остуоруйата даҕаны киһи өйө төһө ыларынан, киһи айаҕар төһө батарынан харса суох омуннаах буолар. Холобур, саха норуотун ырыатыгар бу курдук диэн омуннаан этэллэр:

Алын өттүн аһара көрөн турдахха
Аҕыс арыы тиит саҕа араҕас мүһэлээх,
Түөрт түөстээх от курдук
Дьүөрэҥ үктэл туйахтаах,
Сиргэ тохтон сиэтиллэр сэттэ хаамыы уһуннаах
Синньигэс нэлээр сиэллээх,
Уон хаамыы уһуннаах
Суолга тохтон соһуллар уһун нуоҕай кутуруктаах,
Үс хаамыы
Үрүҥ дьүөссүн түүлээх,
Икки көйүллүбүт ойбон курдук,
Күөгэй баайан харахтаах…
(Норуот ырыата).

Аты ити курдук сүрдүүллэр, омуннууллар. Итиннээҕэр ордук омуннар саха олоҥхотугар баар буолаллар. Омуннаан этиилэр көннөрү кэпсэтэр кэпсэтиилэргэ эмиэ баар буолаллар. «Күнүкэм оҕотоо» дииллэр, киһиэхэ кини таптыыра төһө да куһаҕан буолтун иһин, күн буолан көстөр, «ити барбыта үйэ буолла»… дииллэр, өр буолбуту омуннаан, бүтүн үйэҕэ холоон таһаараллар, «Сүрэҕим-быарым ууллан тохторо буолла»…дииллэр, ити бииринэн буоллаҕына, омуннаан этии буолар, иккиһинэн буоллаҕына, метафора буолар.

Эгэлгэлээн этии

• Саха ырыатыгар-хоһоонугар эгэлгэлээн этии бэрт элбэх буолар. Тугу эбит биири уларыппакка, төһө эбит төгүл бэйэтин аатынан ааттыыр уус-уран тылга сатабыла суох суол буолар. Ол иһин уус-уран тылга туох эбит биир аатын эгэлгэлээн, араастаан уларытан ааттаан иһэллэр. Сорох саха поэттара эгэлгэлээн этиини ырыа-хоһоон киэргэлэ гыналлар. Өксөкүлээх Өлөксөй ырыаларын көрдөхпүтүнэ эгэлгэлээн этиитэ бэрт үгүс буолар. Холобур:

Тыллаах-өстөөх дьырылыгыам,
Саҥалаах-иҥэлээх дьаралыгыам,
Күнү таһаарар күөрэгэйиэм…
(Ө.Өлөксөй «Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкөлөппүт»)

Ити курдук, эр ойоҕун эгэлгэлээн, араастаан ааттыыр. Бүтүн ырыа тухары «минньигэстэй биэбэккэйиэм», «көмүстээхий доҕоччугуом», «сыспардыыра сыллыыйыам» диэн иһэр. Саха норуотун ырыаһыта уонна сорох олорор олохтон тэйэ олус форманы тутуһар поэт ыллыыр ырыатыгар ис-быар санаата аҕыйах, дириҥ өйө суох, түгэҕэ суох буолар, онон хоһоон эрэ таҕыстаҕын диэн хоһуйаллар, истэргэ эрэ үчүгэй буоллун диэн буолар. Оннукка эгэлгэлээн этии олус хойдор, оччоҕо тугу да көрдөрбөт хоһооҥҥо эрэ холбоспут тыл доҕуһуоллара тыллар, этии доҕуһуоллара этиилэр буолаллар.

Тэҥнээн көрдөрүү (сравнение)

• Сахаҕа норуот ырыатыгар-хоһоонугар даҕаны, саха поэттарын хоһоонноругар даҕаны тугу эбит туохха эмэ тэҥнээн, холоон көрдөрөр буолаллар, оннук быһыыны тэҥнээн көрдөрүү диэн ааттыыбыт. Саха норуотун ырыатыгар-хоһоонугар тэҥнээн көрдөрүү бэрт үгүс буолар. Быһыыта саха ырыаһыттара итинник быһыыны былыр-былыргыттан бэркэ сөбүлээбиттэр эбит. норуот ырыаларын көрдөхпүтүнэ тэҥнээн көрдөрүү туох да аһара үчүгэй, күүстээх буолар.

Аҕыс күннүк сиринэн
Анды кус уоһаҕын курдук,
Араҕас илгэ аҕараадатын
Арыйа көрөн тиийдэххэ,
Үс күннүк сиринэн
Үөр кус уоһаҕын курдук,
Үрүҥ күүгэн күрдьүгүн
Күөйэ көрөн турдахха…
(Норуот ырыата).

Бу көрбүт ырыабытыгар «араҕас илгэ аҕараада», «анды кус уоһаҕар» тэҥнээн көрдөрүллүбүт, «үрүҥ күүгэн күрдьүк» «үөр кус уоһаҕар» тэҥнэниллибит.

Оонньуулаах-көрдөөх
Ой хара тыам,
Сиэллээх сылгы
Сиэллээх кутуругун курдук,
Ситэн намылыйбыт
Күөх солко курдук
Күөгэйэ оонньуур.
Мотуок сап
Мотуоктаммытын курдук
Мунньуллан турар
Мутукчалаах эбит…
(Күндэ).

Манна сэбирдэҕэ-симэҕэ ситэн турар ой хара тыа сиэллээх сылгы сиэллээх кутуругар тэҥнэнэр, чэлгийэ көҕөрөн турара күөх солкоҕо холонор, мутукча мотуоктаммыт мотуок сапка холонор. Тэҥнээн көрдөрөр тыллар төрүт тыллары кытта «курдук», «саҕа» эҥин биитэр «доҕуйа көрөбүн», «атылыытык ааҕабын» эҥин диэн тылларынан ситимнэһэллэр

Аллегория

• Сорох ардына туоҕу эбит дьиҥ бэйэтинэн көрдөрбөккө туоҕунан эбит атынынан таайтаран көрдөрүллэр.

Сахаҕа таабырыннар, үгэлэр баар буолаллар. «Муора кыыһа буор дьиэлээх, кыыһа таас дьиэлээх, Байаҕантай кыыһа мас дьиэлээх» (таабырын: хараҥаччы, чаччыгыныар, кукаакы). Бу таабырыҥҥа: хараҥаччы — буор дьиэлээх муора кыыһа, чаччыгыныар — таас дьиэлээх кыыһа, кукаакы — мас дьиэлээх Байаҕантай кыыһа буолбут. Өйө-төйө суох, акаары киһи аҥардас харытын күүһүнэн киһиргиирин үгэргээн «оҕус күүстээх да, хотоҥҥо сытар, эһэ уордаах да, арҕахха сытар» дииллэр. Итилэр бары аллегория буолаллар. Кут-Аһыйап «Сахсырҕалаах таракаан» диэн дьоннору үгэргээн суруйбут үгэтиттэн аллегориятыттан ылан көрүөҕүҥ.

Саахарымса иһиккэ
Саахар ас баарын
Баҕата ханыар,
Маҕалайа туруор диэри
Салаан-салаан…
… баран,
Саахарымса сахсырҕа
Сааҕынаан саҥаран
Сарапаччыйан иһэн,
Киһи көрбөт сиригэр
Кэтэҕэриин долбуурга
Кытыйа иһигэр киирэн,
Кирээһи кирэ турар
Таракаан үөн
Табаарыһын көрөн баран,
Күтүр үлүгэрдик
Күргүйдээн барда.
Манна сахсырҕа икки: таракаан иккинэн дьоннор үгэргэнэллэр.

Литература

• Күндэ. Кыыһар туҥат. Дьокуускай, 1926с. кинигэттэн конспект