Оҕо өйө-санаата айыыны билэриттэн сайдар
Айыыны оҥоруу диэн атыттар өссө билбэт, ол иһин оҥорбот ураты быһыыларын оҥоруу ааттанар. Саҥаны айыыны оҥоруу диэн хайдах буолан тахсара биллибэтиттэн олус улахан сэрэхтээх буолуу эрдэттэн ирдэнэрин оҕо билбэккэ тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан ону-маны булан, өйүгэр туох киирэн кэлбитин оҥоро сатыыра элбээтэҕинэ сыыһа-халты туттунара үксээн хаалыан сөп.
Улаатан эрэр оҕолор араас ураты быһыылары, саҥаны айыыны оҥороллоро элбээтэ. Уол оскуолаҕа быһахтаах кэлэн бииргэ үөрэнэр уолун бааһырдыбыта, хаһан да оҥоро илик быһыытын, саҥаны айыыны оҥорбута. Бу оҥоруллубут быһыы уол өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан баран олус куһаҕана барыларыгар биллибитэ.
2021 сыллаахха онус кылааска үөрэнэр уол учуутала мөхпүтүн иһин ааҥҥа кэтэһэн туран муннун тосту охсон кэбиспитэ. Ханна да иһиллибэтэх, ким да оҥорон көрө илик ураты быһыытын, саҥаны айыыны, бу уол оҥорбута. Айыы диэн ким да билбэт, ол иһин оҥоро илик ураты быһыытын оҥоруу буоларынан хайдах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсара биллибэт быһыыга киирсэринэн ордук улаханнык сэрэнэри эрэйэр.
Саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана, бу быһыы оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ чуолкайдык быһаарыллара табыллар. Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын “үчүгэй” диэн быһаарара элбэҕиттэн, бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар эрэ билэн, сыаналаан баран табатык быһаарар кыахтаналлар. Саҥаны айыыны оҥоруу хайдах буолан тахсара оҥоруллубутун кэнниттэн хойутаан быһаарыллар.
Уолаттар оҥорбут ураты, ким да оҥоро илик быһыыларын бары өттүттэн сыаналаан, ырытан көрдөххө олус куһаҕан, сиэри, киһи быһыытын таһынан барар быһыылар буолаллара быһаарыллан тахсар. Ол иһин бу саҥаны айыылар куһаҕан, хара айыы буолан хаалаллар.
Киһи оҥорор быһыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллар. Ол иһин айыы диэн киһи оҥорор ураты быһыыта икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ хаһан да уларыйбат.
Тыл үөрэхтээхтэрэ киһи оҥорор быһыытын уратыларын букатын билбэттэриттэн айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыллара улахан сыыһа, итэҕэл, өй-санаа үөрэҕин улаханнык халытыы буолар. Бу сыыһаларын саптынаарылар нууччалары үтүктэн “грех” диэн тылы быһаччы тылбаастаан “аньыы” диэн саҥа тылы оҥорон саха тылыгар киллэрэ сатыыллара сахалыы өй-санаа үөрэҕин уратыларын кырдьык билбэттэрин биллэрэр. “Аньыы” диэн тыл сахаларга суох тыл буолар уонна өйү-санааны быһаарыыга “й” диэн хамсааһыны үөскэтэр дорҕооно суоҕуттан букатын сөп түбэспэт. Арай бу тыл “нь” дорҕооно саҥарары сымнатан, минньитэн, ньаамыргыыры үөскэтэн киһини албыҥҥа киирэн биэриигэ тириэрдиэн сөп.
“Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн үөрэҕи оҕолору үөрэтиигэ тарҕата сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, бу уолаттар оҥорбут олус куһаҕан саҥаны айыыларын саҕалааччыларга, күөртээн биэрээччилэргэ киирсэллэрин билиэххэ сөп буолла. Кинилэр этэллэрин үтүктэн уолаттар айыыны, ким да оҥорбот быһыытын оҥорбуттара куһаҕан, хара айыы буолан тахсыбытыгар, кигэн биэрээччилэргэ киирсэннэр эппиэти тэҥҥэ сүгэллэрин төрөппүттэр ирдиэхтэрэ этэ.
Дьон бары айыыны, уратыны оҥоруохтарын баҕара саныыллар. Үчүгэй, дьоҥҥо туһаны аҕалар айыыны оҥоруу олус элбэх үлэлээх, уһун кэми ылар уустук үлэ буолар, онтон куһаҕан айыыны оҥоруу судургу, улахан эрэйэ суох дөбөҥнүк оҥоруллар быһыыга киирсэр. Ол иһин саҥа сайдан иһэр оҕо куһаҕан айыыны элбэхтик оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри тутуһан харыстыы, көмүскүү сатыырын тэҥэ, сыыһа-халты туттунан кэбиһэрин тохтотор .
Төрөппүттэр сахалыы таҥара үөрэҕин билэн, олоххо туһалаах көрдөбүллэрин тутуһа үөрэннэхтэринэ оҕо иитиитэ көнөн, атаахтатыы диэки халыйбыта тохтуо этэ. Бары төрөппүттэр оҕолоругар үчүгэйи баҕарар санаалара аһара барарыттан, маанылаан, атаахтатан кэбиһэн бэйэмсэх оҥороллоруттан сыыһа-халты туттунара киирэрэ, быстах быһыыга түбэһэрэ элбээн хаалар.
Хантан эрэ тимир туруупка булан уол пугач бэстилиэти оҥоруннаҕына олус улахан саҥаны айыыны оҥорор. Онтон бу бэстилиэтинэн сыал ытан көрөн боруобалааһын айыыны оҥоруу куһаҕанын, олус улахан сэрэхтээҕин арыйан таһаарар. Буорах эстэрин күүһүттэн туруупка хайа баран хаалыыта айыыны оҥоруу содулун үөскэтэр, ол аата кэһэйии кэлиэн сөп. “Хата улаханнык дэҥнэммэтэҕэр үөрүү” диэн этиигэ сөп түбэһэр быһыы үөскээн тахсар.
Булчут төрөппүттэрдээх оҕо хордуон ботуруоҥҥа буорах кутан баран быыһынан ыга бүөлээн баран ойоҕоһунан үүттээн, онно испиискэ атахтарын кэккэлэччи баайан граната оҥоруннаҕына, сыыһа-халты туттунан тугу эмэ тоҕо тэптэриэн, дэҥнэнэн да хаалыан сөп.
Үөһээ ыттыы диэн оҕо саҥаны айыыны оҥоруутун үөскэтэр олус сэрэхтээх быһыы буолар. Оҕо кыаҕа баарынан үөһээ ыттарын сөбүлүүр. Олоппос ууран баран, онон салҕанан остуолга ыттаары охтон хаалыы диэҥҥэ оҕо барыта кэриэтэ түбэһэр куһаҕан быһыыта буолар. Үөһээттэн охтубут оҕо төбөтүн дэҥниирэ, доргутара, бу саҥаны айыыны оҥоро сатааһын куһаҕана, содула буолар.
Туох билбэтин оҥоруута барыта оҕоҕо саҥаны айыы буолан иһэриттэн ордук таттарыылаах, угуйуулаах буолар. Испиискэнэн оҕо оонньуура улахан алдьархайы таһаарыан сөбүн бары билэллэр. Ол иһин испиискэни кистии, бобо-хаайа сатыыллар. Оҕо ол бобууну туораары бэйэтэ уоту умата сатааһына табыллыбакка хаалыан сөп. Оҕону уопуттаах киһи көрөн-истэн испиискэни сатаан уматарга, уоттан сэрэнэргэ эрдэттэн үөрэтэрэ туһалаах буолуо этэ.
Саҥа улаатан иһэр оҕо табаах булан тартаҕына саҥаны айыыны оҥорор. Урут оҥорботоҕун оҥоруута саҥаны айыы буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар күүскэ иҥэн хаалар. Өссө элбэхтик хатылаан оҥордоҕуна табаахха ылларан хаалара эрэйи элбэтиэн сөп.
Табаах тарда үөрэммит оҕо хантан эрэ харчы булан табааҕын буллаҕына эрэ табыллара уустуктары үөскэтэр. Төрөппүттэрин албыннаан аһылыкка, киинэҕэ диэн ааттаан биэрбит харчыларын табаахха эргитэригэр эбэтэр онтун-мантын атыылыырыгар, сымыйа-лыы, албынныы сылдьарга үөрэнэригэр тиийэн хаалыан сөп.
Пиибэ, арыгы иһиитэ диэн улаатан иһэр оҕо хайаан да боруобалаан көрөр быһыылара буолаллар. Аан бастаан арыгыны иһиитэ айыыны оҥоруу буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар күүскэ хатанар. Элбэхтэ боруобалыы сылдьан үөрэнэн хааллаҕына эдэр арыгыһыкка кубулуйара төрөппүттэргэ эрэйи үөскэтэр. Төрөппүттэр баар суох эрэллэрэ, баҕа санааларын толоруохтаах киһилэрэ арыгыһыт буолан хааллаҕына, бу ыаллар салгыы олохторо алдьаныан сөп.
Аны өйгө-санааҕа өссө ыарахан дьайыылаах наркотик тарҕанан эрэр. Бу наркотик тарҕаныыта “айыы үчүгэй” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ, үөрэх министерствота сыыһа үөрэҕи тарҕаталларыттан ордук кэҥээн, эдэрдэр сутуллан иһэллэр, кинилэр айыыны оҥорор, боруобалыыр санаалара элбэҕиттэн биирдэ эмэ айыыны оҥорон боруобалыы оонньуу сылдьан наркоман буолан хаалыахтарын сөп.
Оҕо улаатан истэҕинэ “айыы үчүгэй” диэн сыыһа үөрэх угуйар дьайыытыттан туох эрэ айыыны оҥорорго дьулуһар. Манна кыахтаах массыынанан күүлэйдээһин эмиэ киирсэр. Правата суох массыынаны ыытыы айыыны оҥоруу буоларынан оҕо төрөппүттэрин массыыналарын ылан ыыта сылдьан абаарыйаҕа түбэһиэн сөп.
Билигин Саха сиригэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээн сылдьар. Тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыы үөрэҕин” сыыһатыттан, эдэрдэр өйдөрүн-санааларын халытарыттан улахан тутулуктаах. Киһи оҥорбот быһыытын, айыыны оҥоро сатааннар бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээтэ. "Айыы үчүгэй” диэн оҕолору сыыһа үөрэтии айыылар өйдөрүн-санааларын дьайыытыгар киирэн биэрэллэрин үөскэтэр. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара буоланнар айыы “үчүгэй” диэн элбэхтик, улаханнык саҥарааччы эдэрдэри ыҥырар, угуйар кыахтара улаатан хаалар.
Эдэр кыргыттар “айыы үөрэҕин” куһаҕан дьайыытыттан улаата түстэллэр эрэ биир кыайар айыыларын оҥоро охсоннор кыыстарын харыстаабаттар. Эдэр дьахтар иһигэр эр дьон буор куттара буккуллан хааларыттан кыайан саҥарбат, хамсаммат оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ, ону тэҥэ, күүстээх уонна сылбырҕа уолаттар суохтарыттан көҥүл тустууга биллэр кыайыылар кэлбэтэхтэрэ ыраатта.
Оҕо сайдан иһэр өйө-санаата аһара барарыттан харыстааһын эрэйиллэр. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтии оҕо буолар-буолбат айыыны оҥорор санаатын аҕыйатан өйө-санаата аһара барарыттан харыстыыр аналлааҕын туһаныы эрэйиллэр.
Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн хойутаан сайдан иһэр. Ситэ билбэтиттэн уонна үчүгэй буолуо диэн санаата элбэҕиттэн оҥоро охсубута табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэриттэн сахалар сэрэтэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр. Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран баран оҥорор саҥаны айыылара табыллан, сатанан үчүгэйи элбэтэллэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар.
“Оҕо диэн оҕо”, сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ элбэх. Ол иһин оҕо диэн ааттанар. Аан бастаан киһи буолуу үөрэҕин баһылыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ ирдиир. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну баһылаатаҕына киһи буолууну ситиһэн олоҕун салгыы киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.
Оҕо саҥаны айыыны оҥороругар “Кэс тыл” диэн аналлаах үөрэҕи тутуһан олоххо элбэх уопуттаах киһи этэрин истэн толороро эрэйиллэр. Кэһиини киллэрэн оҥоруллар саҥаны айыы сыыһа-халты буолан хаалара аҕыйаҕыттан туһаны аҕалар кыахтанар.
Оҕо өйө-санаата сайдан, киһи буолууну баһылаан баран саҥаны айыыны оҥороро үчүгэйи, туһалааҕы элбэтиэн сөп. (1,80).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.