Оҕо үс куттара

Биһиги дьоммут; төрөппүттэрбит, учууталларбыт оҕо өйө-санаата хайдах сайдарын, улахан киһи өйүттэн-санаатыттан туох уратылаахтарын ситэ билбэттэриттэн оҕону иитиини, үөрэтиини атаахтатыы, маанылааһын диэки халытан кэбиһэллэриттэн эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолла. Оҕолор атаахтык, бары барыта бэлэмигэр үөрэнэн хаалыыларыттан бэйэмсэхтэрэ улаатар уонна үлэни-хамнаһы кыайбаттар, олоххо бары чэпчэкитин, эрэйэ суоҕун көрдүү үөрэнэллэр.

“Ийэ сүрэҕэ оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ тааска” диэн өс хоһооно олус дириҥ суолталаах, ийэ уонна оҕо өйдөрө-санаалара туспа уратыларын арыйар. “Ийэ сүрэҕэ оҕоҕо, ...” диэн өс хоһоонун саҕаланыыта ийэ туох баар санаата барыта оҕотугар ананарын быһаарар, онтон “... оҕо сүрэҕэ тааска” диэн этии өйүн-санаатын, ийэ кутун хайдах ииппиттэн, үөрэппиттэн улахан тутулуктааҕын ыйар. Оҕону кыра эрдэҕинэ кыһанан ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ таас курдук сүрэхтээх буоларын этэн биэрэр.

Биһиги өй-санаа бу уратыларын ырытыахпыт. Ол иһин аан бастаан улахан киһи куттарын өйдөрүн-санааларын уратыларын быһаарыахпыт:

1. Салгын кута. Үөрэҕи-билиини ылынан иһэр, өйө-санаата, салгын кута сайдар. Кинигэни ааҕан, бэйэтэ үөрэтэн билэн билиитэ эбиллэн иһэр. Ылыммыт билиилэрэ кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтаахтар. Улахан киһи куруук кэриэтэ салгын кутунан, ол аата киһилии быһыыны тутуһан олоҕун олорор. Олох биир эмэ уустук түгэнигэр киһи ийэ кута баһылаан салайар кэмигэр түбэһэрэ, киирэн хаалара сыыһа-халты туттунарын үөскэтиэн сөп. Үөрэх-билии көмөтүнэн, сокуоннары тутуһан, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу салгын кутунан салаллан олоҕу олоруу буолар.

2. Ийэ кута. Кыра эрдэҕинэ иитиллибит, үөрэммит, олохсуйбут үгэстэрдээх, ийэ куттаах, ол үгэстэрин хаһан баҕарар тутуһар. Сиэри-туому толорор. Тугу оҥорорун урукку үгэстэригэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыахтааҕыттан сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйах, суох да диэххэ сөп. Саҥа үгэстэри үөскэтинэр кыахтаах эрээри, ол олус уһун кэми ылар. Ол курдук, кини бэйэтэ ылынан, элбэхтик дьарыктанан, хос-хос хатылаан эрэ, саҥа үгэһи үөскэтинэн иҥэринэр кыахтанар.

3. Буор кута. Кыра эрдэҕиттэн үөрүйэхтэргэ үөрэммит, үлэни-хамнаһы сатыыр, табан хамсанар. Улахан киһи араас хамсаныылары оҥоро сылдьарыттан буор кута сайдан, тупсан туһалаах үөрүйэхтэрэ элбээн иһэллэр.

Онон улахан киһи өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут ийэ кутунан, үгэстэринэн уонна салгын кутунан ылынар билиилэринэн салаллар буолан куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн кыратыттан арааран билэриттэн, олору оҥорбот кыаҕа улаханын тэҥэ, киһи быһыытын тутуһан олоҕун олорор.

Оҕо өйүн-санаатын уратыларын билии уонна оҕо иитиитигэр туһаныы хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолуо этэ. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитэр-үөрэтэр судургу, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, маннык оҥор диэн хос-хос оҥотторон биэрдэххэ, оҕоҕо соннук үгэс үөскээн ийэ кутугар умнуллубат гына ууруллан, иҥэн иһэр. Саҥа саҥаран эрдэҕинэ маннык саҥар диэн үтүгүннэрэн, үөрэтэн биэрэр кыах хайа баҕарар ийэҕэ баар. Бу быһаарыыга олоҕуран биһиги саха тыла баар буолара ийэлэртэн, дьахталлартан эрэ улахан тутулуктаах диэн быһаарыы оҥорбуппут.

Оҕо өйө-санаата улахан киһи өйүттэн-санаатыттан уратыларын билии иитии, үөрэтии таба суолунан салалларын хааччыйыа этэ. Ол уратылар манныктар:

1. Буор кута. Оҕо төрүүрүгэр төрөппүттэриттэн бэриллибит буор куттаах эрэ буолар. Араас хамсаныылары оҥоро сатыырыттан аан маҥнай буор кута сайдар. Саҥа хамсана, хаама үөрэнэ сатыыр. Ньуосканы таба тутарга син үөрэнэр, сыыһа-халты хамсанара элбэх. Хамсаныылартан оҕо буор кута сайдан, үөрүйэхтэрэ элбээн иһэллэр, атаҕар туран хаама үөрэнэриттэн киһитийиини, киһи курдук көрүҥнээх буолууну баһылыыр. Туһа киһитэ буола үөрэнэриттэн үлэлиир үгэстэр үөскээннэр үлэ араас уустук хамсаныыларын үөрүйэххэ кубулутара, иҥэринэрэ түргэтиир.

2. Ийэ кута. Киһини таба көрөр кэмиттэн саҕалаан ийэ кута сайдан барар. Тугу саҥаны билбититтэн үгэстэрэ үөскээн мунньуллан иһэллэр. Ийэ кут үгэстэринэн иитиллэр. Тугу оҥорорун хос-хос элбэхтик хатылаан үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтинэр, иҥэринэр. Үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥордоҕуна, элбэх үчүгэй үгэстэнэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Төрөппүтэ боппотоҕуна, тохтоппотоҕуна куһаҕан да быһыылары элбэхтик оҥоруон, куһаҕан майгыланыан сөп. Туох саҥаны билбитэ барыта саҥаны айыы буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ону тэҥэ, тугу оҥорбута барыта ийэ кутугар ууруллан, иҥэн, быһалыы үгэскэ кубулуйан иһэриттэн ийэ кута, өйө-санаата түргэнник эбиллэр.

3. Салгын кута. Салгын кута хойутаан сайдар. Салгын кут үөрэнэр. 4 эбэтэр 5 сааһыгар диэри оҕо тугу оҥорорун өйдөөбөт, өйүгэр туппат, умнан иһэр, тугу саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэр. 5 сааһын кэнниттэн үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан, салгын кута сайдан барар, өйө-санаата, умнубата сайдарыттан бу уларыйыы кэлбитэ биллэр.

Оҕо өйүн-санаатын уратыта диэн тугу саҥа билбитин барытын; үчүгэйин да, куһаҕанын да иһин иҥэринэн, үгэс оҥостунан иһэрэ буолар. Элбэхтик куһаҕаны оҥордоҕуна куһаҕан үгэстээх, куһаҕан майгылаах буола улаатыан сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотуу, оҥотторбот буолуу эрэ куһаҕан үгэстэргэ үөрэнэрин суох оҥорор. Онтон улаатан истэҕинэ салгын кута сайдар кэмигэр үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан бэйэтэ билэрэ эрэ куһаҕаны элбэхтик оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан быыһыыр абырала буолар.

Ийэ кут киһи төрүт өйө-санаата буолар. Бу кут киһи илэ өйүнэн сырыттаҕына биллибэт курдугун да иһин, киһи ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарыгар быһаччы кыттыһан дьайа сылдьар. Ол курдук, киһи ханнык баҕарар дьыаланы, быһыыны оҥороругар урут өйүгэр-санаатыгар баар, олохсуйбут билиитигэр тэҥнээн, сыаналаан көрөн баран оҥорор.

Ийэ кут киһини салайарын тугу эмэ оҥороору гыннахха маннык уларыйыылар үөскүүллэриттэн билиэххэ сөп. Киһи субу оҥороору турар быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэстэҕинэ ханнык да тохтоло, бытаарыыта, эбии толкуйдааһына суох оҥорбутунан барар кыахтаах. Онтон сөп түбэспэтэҕинэ тохтуу түһэн, тээтэҥнээн, бара-бара төннөн баран оҥоруон эбэтэр бу быһыыттан букатын да аккаастаныан сөп.

Оҕо ийэ кута олохсуйа, үгэстэрэ үөскүү иликтэринэ эбэтэр ийэ кута иитиллибэккэ хааллаҕына ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи да, куһаҕаны да туох да санаарҕабыла, кэмсиниитэ суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Ийэ куттара куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга иитиитэ суох эдэрдэр тугу да, олус ыар быһыылары да оҥордохторуна кыратык да санаарҕаан, кэмсинэн да көрбөттөр, хата туох эрэ уратыны, “үчүгэйи” да оҥорбут курдук сыыһа сананыахтарын сөп.

Дьон оҥорор олус элбэх быһыыларыттан үчүгэй быһыылар элбэх өттүн ылаллар, онтон куһаҕаннар биллэр аҕыйахтар. Оҕону иитиигэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо аан маҥнай билэн, олору оҥорбот буола үөрэннэҕинэ элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор киһи буола улаатарын төрөппүттэр арааран билэллэрэ бэйэлэригэр туһалыа этэ.

Онон оҕо өйүн-санаатын уратыларын билии иитэргэ, үөрэтэргэ оҥорор туһата улахан. Оҕо өйө-санаата саҥаны билэриттэн, сайдарынан аһара боппокко-хаайбакка эрэ, барыны-бары биллэрэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэргэ үөрэтэн иһии төрөппүттэртэн эрэйиллэр. (1,30).

Туһаныллыбыт литература.

1.Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 117 с.