Оҕо үлэҕэ сыһыана
Омугу үлэ эрэ сайыннарар диэн этиини табатык өйдөөн туһанар кэм кэллэ. Элбэх омуктар биир сиргэ мунньустан олорор кэмнэригэр үлэни кыайар, таһаарыылаахтык үлэлээччилэр сайдан, ахсааннара эбиллэн тахсаннар, атыттары баһылыыр оруолу ылаллар.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ, оннук үгэстэннэҕинэ эрэ үлэни сайыннарар, тупсарар омугар сайдыыны аҕалар кыахтанар. Кини үлэҕэ сыһыаныттан, сөбүлүүрүттэн күүскэ, кыайа-хото сатабыллаахтык үлэлиириттэн омукка сайдыы, тупсуу кэлэрэ ситиһиллэр. Мөлтөх, сүрэҕэ суох үлэһит, дьадаҥы буолан үлэни кыайбатахха атыттар баһылааһыннарыгар киирэн хаалыы буолуон сөп.
Эт-сиин киһи тутаах чааһа. Эт-сиин сайдан, тупсан иһиититтэн омук үйэтин уһуна тутулуктанар. Омугу үлэ эрэ сайыннарар диэн этии үлэттэн киһи этэ-сиинэ тупсарыттан, өйө-санаата эбиллэриттэн үөскээн тахсар өйдөбүл буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэ-риттэн үлэҕэ сыһыана, сөбүлүүрэ үөскээн олохсуйар.
Оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр төрөппүттэриттэн ылыммыт сайдыылаах буор кутун дьайыыта биллэн барар. Бэйэтэ үчүгэй үлэһит киһи оҕото кини курдук үлэһит буола улаатарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр. Ол барыта эр киһи үйэтин тухары үлэлээн, хамсаан үөскэтинэр буор кутун үөрүйэхтэрэ утумнаан оҕотугар бэриллэн иһэриттэн тутулуктанар.
Сахалыы ыал буолуу үгэстэрэ эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар биэрэрин ситиһиигэ аналлаахтар. Ол иһин ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыны бастакынан оҥороллор. Таптал диэн тыл таба тал диэн тыллартан холбонон үөскээбит уонна ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыны биллэрэр суолталаах.
Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Сахалыы ыал буолуу үгэстэригэр эргэ тахсар ыраас кыыс энньэтин бэлэмнээн баран кэлэн ыйыталаһар эр дьону таба талан ылар кыахтанар. Бу талан ылыыттан төрүүр оҕо сайдыылаах буор куттаах буолара быһаччы тутулуктанар.
Дьахтар эдэриттэн элбэхтик төрөөтөҕүнэ үлэлээбэккэ уһуннук олорор кыахтанар уонна 35 сааһыгар тиийдэҕинэ төрөөн бүтэриттэн буор кутун сайдыытыгар улахан суолтаны биэрбэттэр. Төрүүр оҕо буор кутун сайдыыта эр киһи үлэһититтэн уонна үөскэтиммит буор кутуттан улахан тутулуктаах. Кэнники кэмҥэ үлэни кыайбат, дьахтар курдук уолаттар төрүүллэрэ уонна ыарыһах, кыайан хамсаммат оҕолор элбээһиннэрэ эр киһи буор кутун эдэр дьахталлар элбэх эр дьону кытта эргэ тахсыахтарын иннинэ сылдьыһаннар истэригэр буккуйан кэбиһэллэриттэн тутулуктанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинэн ийэ кутугар иҥэриммитэ туһалыырыттан үлэни сөбүлүүрэ үөскээн үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар. Аныгы төрөппүттэр оҕолорун “Үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн үөрэтэллэрэ оҕолоро үлэни сөбүлээбэт буолан хааларын үөскэтэр. Үөрэҕи “үчүгэй” диэн арбааһын үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиһэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн быһаарыллар. Ону тэҥэ, “Хотон үлэһитэ буолуоҥ” диэн хомуруйар, үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэр этии үөрэҕи кыайарыгар бары күүһүн уурарын ситиһэригэр туһалаабытын да иһин, сүөһү үлэтин сирэрин, сөбүлээбэтин үөскэтэн кэбиһэр.
Оҕо үлэҕэ сыһыана төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кутуттан тутулуктанарын сахалар Кут-сүр үөрэхтэригэр маннык быһаараллар:
1. Муҥнаах диэн оҕо саҥа сайдан иһэр буор кута ааттанар.
2. Муҥкук диэн оҥоро сатыыра табыллан испэтиттэн уратыны, саҥаны оҥорору ыарырҕатар буолууну быһаарар.
3. Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах диэн хамсаныылары оҥорорун сөбүлээбэтиттэн сүрэҕэ суох диэн ааттанар киһи буолар.
4. Үлэһит диэн, ол аата үлэлииргэ сүрэхтээх, тугу эмэ оҥоро, тупсара сатыырга баҕа санаалаах, куруук үлэлии сылдьар киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кутун дьайыыта баарын быһаарар.
5. Дьоҕурдаах диэн ханнык баҕарар үлэни табатык оҥорор киһи ааттанар, кини өссө үлэҕэ тупсарыылары киллэриэн сөп.
6. Сатабыллаах диэн киһи тугу оҥорбута барыта табыллан, сатанан иһэрин уонна атыттар ылан туһаналларын иһин этэллэр.
7. Талааннаах диэн буор кута үрдүк сайдыылааҕыттан тугу барытын үчүгэйдик, дьон сөбүлүүллэрин, батыһалларын, үтүктэл-лэрин курдук оҥорор киһи ааттанар.
Бу быһаарыылар киһи буор кута сайдан истэҕинэ үлэни оҥорор кыаҕа эбиллэн иһэрин чуолкайдаан биэрэллэр. Буор кут диэн араас хамсаныылары оҥорортон хас биирдии быччыҥҥа үөскээн иһэр өй-санаа буолар. Бу өй-санаа элбэхтэ хатыланан үөрүйэҕи үөскэттэҕинэ киһи быччыҥын бэйэтэ санаатын хоту хамсыырын ситиһэрэ кыаллар.
Атаахтыы, мааныланан улааппыт оҕо бэйэмсэх санаата улаатан хааларыттан үлэҕэ сыһыана тоҥкуруун, тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот буола улаатар. Элбэхтик быччыҥнарын хамсаппатыттан, олоро хамсаныыны оҥорууга дьоҕурдарын сүтэрэн иһэллэриттэн сааһыран истэҕинэ сүрэҕэ суоҕа эбиллэн барар.
Атаахтык иитиллибит оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэнэн хаалан үлэни сөбүлээбэтэ, кыайбата өйүгэр-санаатыгар куһаҕан үгэстэри үөскэтэн кэбиһэринэн быһаарыллар:
- Бэйэмсэҕэ улаатарыттан бэйэтигэр үчүгэйи, сынньалаҥы оҥостор баҕа санаата үөскээн аһара барарыттан үлэни, ыараханы сөбүлээбэт майгына олохсуйан хаалар.
- Барыта бэлэмҥэ үөрэнэриттэн хамсаныыларга, үлэлииргэ баҕа санаата суох буола улаатарыттан сүрэҕэ суохха кубулуйар.
- Нэс диэн ааттанар, хамсаныылары нэһиилэ, ыараханнык оҥорор, куһаҕан, бытаан үлэһит буола улаатан хаалар.
- Сыылба киһи диэн нэһиилэ сүөдэҥнээн хамсаныылары эрэйинэн оҥороруттан дуоннааҕы оҥорбот үлэһит буолар.
- Дьадаҥы диэн нэһиилэ үлэлээбитэ буолар, оҥорбута соччо табыллыбат, атын киһи этэрин толоро сатыыра элбэх киһи ааттанар.
Эт-сиин араас хамсаныылары оҥороруттан, онно өй-санаа үөскээн мунньуллан үөрүйэхтэри үөскэтэн иһэр. Үлэни оҥоруу киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан быһаччы тутулуктанарын сахалар быһааран, бу өйү-санааны Кут-сүр үөрэҕэр буор кут диэн ааттаан киллэрбиттэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин билэллэр.
Дьон бары тус-туспалар, элбэх үчүгэйдээхтэр уонна аҕыйах да буоллар куһаҕаннаахтар. Дьону кытта сыһыаҥҥа куһаҕаннарын умнан, хаалларан, үчүгэйдэрин бастатан иһии сыһыан табылларын үөскэтэр. Дьон туһунан саныырга куһаҕаннарын умнубакка бастатан истэххэ үчүгэй, эйэлээх сыһыан кыайан үөскээмиэн сөп. Ол иһин куһаҕан санаалары мунньубакка ыраастана сылдьыы эрэйиллэр.
Киһи хаһан баҕарар кыра да буоллар сыыһаны, куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин бу оҥоруллубут сыыһаны, куһаҕаны булан көннөрө сылдьыы эрэйиллэр. Куһаҕан санаа умнуллар, хаалар кыах-таах, онтон оҥоруллубут куһаҕан быһыыны көннөрдөххө, тупсар-дахха эрэ ханнык эмэ содулу үөскэтэн кэбиһэрэ суох буолар.
“Дьон саҥатын иһит” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэр. Бу этиилэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэннэр икки өрүттэнэн тахсан иһэллэр. “Дьон этэринэн сылдьыма” диэн этии, аны албыҥҥа киирэн биэримэ диэн суолталаах. Бу этии дьон атын киһиэхэ анаан этэллэригэр бэйэлэригэр туһалааҕы, үчүгэйи оҥорору, барыһы биэрэри этэллэрин биллэрэр. Ол этиллибит үчүгэй атыттарга туһалаах, барыһы аҕалар буолумуон сөп.
Киһи дьон санаатын иһигэр олоҕун олорор. Ол иһин дьон санаалара, тугу этэллэрэ киһиэхэ санаатын нөҥүө дьайа сылдьаллар. Сахалар “Быһа этии” диэн үөрэхтэрин нууччалар салгыы сайыннаран, тупсаран “На чужом горе счастья не построишь” диэн өс хоһоонун оҥорон туһана сылдьаллар. Бу өс хоһооно атын киһи хомолтото дьайыытыттан дьолу билии кыаллымыан сөбүн биллэрэр.
Оҕо үлэҕэ сыһыана атын дьону кытта сыһыаны үөскэтэн таһаарарынан сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһа сырыттахха табыллар. (1,66).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.