Оҕо ийэ кутун иитии

Оҕону иитии диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитэн өйүн-санаатын төрүттээн биэрии буоларын билигин сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин туһаммаппытыттан хаалларан сылдьабыт. Ырыынак кэмигэр төрөппүттэр бу үөрэҕи туһаныылара оҕону иитиигэ ордук табыллар. (1,12).

Биhиги дойдубутугар оҕо үөскээн, төрөөн улаатарыгар уонна ки­нини өй-санаа өттүнэн иитиигэ аҕа оруола соччо наадата суох буола­рын “сайдыылаах социализм” кэмигэр салайан олорбут былаас оҥорбу­та. Ол кэмҥэ былаас үөhээттэн алларааҥҥа диэри аҥардастыы дьаhа­йыы, дьарыйыы сокуонун кытаанахтык туhанан салайбыта. Итин­ник былаас салайар кэмигэр киhи эппитинэн сылдьар, тугу да утары эппэт, былааhы былдьаспат, мөлтөhүөрү үрдүнэн эрэ таhымнаах өй­дөөх, татым санаалаах дьон ордук сыаналанар этилэрэ.

Итинник ураты көрдөбүллэрдээх сэбиэскэй былааска ордук сөп түбэhэллэринэн дьахталлар үгүстэрэ эбиттэр. Дьахталлар айылҕаттан сымнаҕастара, дьарыйар тылы истимтиэлэрэ, ыараханы ордук тулуйумтуолара уонна сөбүлээтэхтэринэ эр дьоннооҕор санаалара дөбөҥнүк уларыйбата дьаhайар былаас ураты көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэспиттэрэ. Кинилэргэ үчүгэйи оҥорон араас элбэх чэпчэтиилэри киллэрбиттэрэ, эрдэлээн пиэнсийэҕэ таһаараллара. Эр дьон дьаhайар тылы соччо истимтиэлэрэ суоҕа, саҥаны, билли­бэти билиигэ-көрүүгэ дьулуурдара уонна ханнык баҕарар дьыалаҕа бэ­йэлэрэ туспа санаалаахтара кинилэри сыыйа-баайа туоратыыга ти­риэрдибитэ. Кэнники бириэмэҕэ итилэргэ эбии: “Эр дьон үгүстэрэ арыгыhыттар, кинилэртэн туох даҕаны кэскиллээх дьыала эрэ­йиллибэт буолла”,- диэн улахан салайааччыларга тиийэ билинниилэрэ эр дьону өссө мөлтөттө. Ол эрээри, эр дьон үксүлэрэ арыгыга ылла­рыылара кинилэр бу “социализм” олоҕор интэриэстэрин сүтэриилэрит­тэн уонна үгүс баҕа санааларын кыайан толорботторуттан саҕаламмыта уонна эбиллэн испитэ диэн эттэхпитинэ ордук таба буолар.

Социализм баhылаабыт дойдуларыгар чааhынай бас билиини суох оҥорон уопсай бас билиигэ кубулутуу, эр дьонтон дьиэ кэргэн иhигэр салайар былааhы былдьаан ылыыга тириэрдибитэ. Урукку былааска чааhынай бас билии туругурарын, байыы-тайыы эбил­лэн иhэрин туhугар, сайдыыны-үүнүүнү ситиhээри эр дьон чулуулара кыахтара баарынан үлэлииллэрэ. Чааhынай бас билии үлэтигэр дьах­таллардааҕар ордук далааһыннаахтык, дьаһалталаахтык үлэлииллэриттэн, ол кэмҥэ эр дьон баhылыыр оруолу ылаллара. Онтон чааhынай бас билиини эhии эр дьонтон таhаарыылаахтык үлэлиир миэстэлэрин былдьаан кинилэри букатыннаахтык мөлтөппүтэ. Эр дьон үлэлиир миэстэлэрин былдьатаннар, дьиэ кэргэн иhигэр салайар бы­лааcтан дьахталларга үтүрүттэрэн барбыттара.

Эр киһи оруолун мөлтөтүү аҥардас дьахталларга оҕо иитиитигэр аналлаах араас суол социальнай көмөлөрү оҥорууттан ордук күүhүрбүтэ. Ити дьахталларга оҥоруллар көмө эр дьону оҕо иитиитигэр көмөлөһөртөн букатыннаахтык босхолообута уонна моральнай өттүнэн ту­гу даҕаны эппиэттээбэт оҥорбута. Быстахтык санаатахха, маннык мате­риальнай көмө биирдиилээн сыыhа туттуммут дьахталларга бары өттүнэн туhалаах, ону тэҥэ, өссө арыгыhыт буолбут эр дьон батталла­рыттан босхолоноллоругар көмөлөhөр курдук аналлаах. Ол эрээри, төhө эмэ бириэмэ ааспытын кэнниттэн, маассабай бэчээттэн билбиппит, со­циальнай көмө кэргэнэ суох, аҥардас дьахталлар элбэхтик оҕолоноллоругар көмөлөспүт эбит. Кэнники кэмҥэ аҥардас дьахталлар оҕоло­ноллоро өссө элбээн иhэр.

Урукку “сайдыылаах социализм” кэмигэр аҥардас дьахталлар оҕоло­нон оҕолорун бэйэлэрэ кыайалларынан көрөн-истэн уонна дойду аhара улаханнык көмөлөhөрүттэн син улаатыннараллар этэ. Оччолор­го оҕолору кыра эрдэхтэриттэн детсадтарга, оскуолаларга, онтон салгыы араас үөрэхтэргэ государство бэйэтин харчытыгар босхо үөрэттэрэрэ. Итилэри тэҥэ, аhыыр ас уонна таҥнар таҥас сыаналара чэпчэкилэриттэн оҕолору улаатыннарарга туох да атын мэhэй суоҕа. Онтон билигин ырыынак кэмэ кэлэн, туох көмө  барыта харчынан сыаналаммытыгар босхо көмө оҥоруллара аҕыйаан иhэр. Маннык уустук кэмҥэ аҥардас ийэлэргэ: “Оҕо иитиитигэр”, -диэн ааттаах көмөнү быстыбыт дьадаҥы диэн ааттыыр дойдубут билигин даҕаны оҥоро сатыыр.

Бу көмө оҥоруллуута аҥардас ийэлэргэ материальнай өттүнэн биллэрдик көмөлөhөрүн таhынан эдэр ийэлэри аны моральнай өттүнэн эмиэ буруйтан-сэмэттэн босхолоон, билиҥҥи кэмҥэ аҕата суох оҕолор аhара элбээhиннэрин көҕүлээтэ. Маннык быhыылар саха дьоно уhун үйэлэр тухары мунньуммут олохторун сиэригэр хайдах да сөп түбэс­пэттэр. Былыр-былыргыттан сахаларга аҥардас ийэлэр ииппит оҕолоро: “Тулаайах оҕо”, онтон аҕата ханна эрэ сылдьар буоллаҕына “Тыыннаах тулаайаҕа” диэн ааттанар уонна сиэр-майгы, бэрээдэк өттүнэн хайаан даҕаны эбиискэ көрүүгэ-истиигэ наадыйара анаан бэлиэтэнэр этэ.

Маны быhаардахпытына аҥардас ийэлэр улаатыннарбыт уол оҕолорун үксүлэрин өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ аҥардас дьахтар эрэ өттүттэн буолан кэлтэйдии баран хаалара аhара хомолтолоох. Статистика даннайдара бигэргэ­тэллэринэн буруйу оҥорооччулар үгүс өттүлэрэ аҥардас ийэлэр ииппит мааны оҕолоро буолаллар. Аҕата суох иитиллибит эбэтэр аhара арыгылаан оҕону үөрэтэр дьоҕурдарын сүтэрбит аҕалаах оҕолор улаа­тан истэхтэринэ төрөппүттэрин кыахтарын уонна бэйэлэрин көрдөбүл­лэрин кыайан учуоттаабат, тэҥнээн биэрбэт буола үөрэнэллэр. Бэйэлэрин оҕолорун улахан баҕа санааларын хайдах гынан толороллорун үгүс ийэлэр бэйэлэрэ билбэттэриттэн, оҕолорун тохтотунар буолууга кыайан үөрэппэккэ хаалар эбит­тэр. Онуоха эбии аҥардас ийэлэр эрэ үөрэтэллэриттэн оҕолоро тугу эмэни саҥаны толкуйдаан эбэтэр оҥорон таhаарар өттүгэр өйдөрө-са­наалара сайдыбакка, аҥардас баарга эрэ, ийэлэрин бэлэмэр олорорго уонна баары көҥүл туhанарга үөрэнэн хаалаллар.

Дьиэ кэргэҥҥэ ким ордук салайар оруоллааҕа оҕоҕо кыра эрдэҕит­тэн биллэр. Манна ийэ хото тутан баhылаатаҕына, эр киһи кэр­гэнин улахан оҕотугар кубулуйар, онтон оҕолоро аҕата суох оҕо курдук иитиилээх буола улаатыан сөп.

Биhиэхэ маннык өйдөөх-санаалаах үгүс эр дьон бааллара билигин ырыынакка киирэр кэмҥэ дьэ биллэн таҕыста. Ордук бу быhыы улаатан иhэр уолаттар армияҕа кыайан сулууспалаабаттарыттан уонна коллективка кыттыhан дьону кытта уопсай тылы табан бул­баттарыттан чуолкайдык көстөр. Бу курдук иитиилээх үгүс эдэр уолаттар улаатан иhэннэр төрөппүттэрин кытта эбэтэр коллективы кытта атааннаhыылара улаатар, уопсай тылы булуулара улаханнык уус­тугурар. Кыра эрдэхтэриттэн атаахтыы, куруук көрдүү уон­на тугу көрдөөбүттэрин төрөппүттэринэн буллаттара үөрэммит оҕолор улаатан иhэн көрдөбүллэрэ өссө үрдээбитин, бу ыарахан ырыынак кэмигэр үгүс төрөппүт кыайан уйумматыттан маннык атааннаhыы өссө улаат­та. Билигин улаатан иhэр оҕолор аанньа үлэлээбэттэрэ уонна өйдөрө-санаалара мөлтөөhүнэ, бэйэлэрин кыайан туттумматтара, үгүс­түк арыгыга ылларыылара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын иитии үлэтэ мөлтөөһүнүнэн эбэтэр атын хайысхалаахтык, аҥардас дьахталлар кэлтэй билиилэринэн эрэ үөрэтэллэринэн быhаарыахха сөп.

Төрөппүттэр уонна улаатан иhэр оҕолор биир тылы булбакка атаан­наhыыларын түмүгэр уолҕамчы майгылаах эдэрдэр арыгыны элбэхтик иhэн эбэтэр наркотиктары туһанан быстах суолга сыыhа туттараннар хаайыыга түбэhэллэрэ үк­сүүр, өссө өйдөрүн-санааларын уоскутар сылтаҕынан туhананнар арыгыны тохтообокко иhэннэр, аны арыгыга ылларыылара элбээтэ.

Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үлэлэтэ үөрэппэтэххэ улаатан баран үлэлии үөрэнэллэрэ ураты уустук уонна үксүгэр соччо кыаттарбат суол быhыылаах. Маны холобур аҕалан быhаарыахпыт: Индияҕа кыра эрдэхтэринэ икки оҕону бөрө булан улаатын­нарбыт түбэлтэтэ баар. Бу оҕолор кэнники дьон булбуттарын кэн­ниттэн кыайан үчүгэйдик саҥара уонна көнөтүк туттан хаама да үөрэммэтэхтэр.

Бу быhаарыыларбытын түмүктээтэхпитинэ киhи сайдыыта биир эрэ үйэлээх эбит. Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах үөрэтэн кэбиhиллэр даҕаны, улаатан баран оннук өйө-санаата улахан­нык уларыйыа суохтааҕа быһаарыллар.

Оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ийэ уонна аҕа оруоллара букатын тус-туhунаннар, онтон улаатан иhэр оҕо бэйэтин өйдөбүлүнэн ыллах­пытына, өссө улаханнык утарыта турар курдуктар. Бу этиини: “Хайдах манныгый?”- диэн быhаарарга ийэ уонна аҕа оҕоҕо сыhыаннарын ырытан көрүөхпүт.

Оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола маннык буолар:

- Олох кыра эрдэҕиттэн оҕону олус кыhанан-мүhэнэн көрүү-харайыы уонна араас суол битэмииннээх үчүгэй аhылыгы булан-талан тото-хана аhатыы-сиэтии, ону тэҥэ, куруук оҕо бэйэтин курдук улаатан иhэр үгүс-араас көрдөбүллэрин барытын толоро сатааhын бүтүннүүтэ ийэҕэ сүктэриллэр. Кэнники кэмҥэ кыра оҕолор доруобуйалара ордук мөлтөөн иhиилэриттэн кинилэри көрүү-истии, эмтээһин элбэх үлэни уонна би­риэмэни эрэйэллэр, онуоха эбии өссө соҕотох оҕо ыалдьыыта, бу оҕо­ну букатын “Чороон” оҕоҕо кубулутар. Оҕотун туһугар аһара кыһанар ийэ эрэйдээх маннык оҕо, көрөр-истэр үлэhитигэр, хамнаһа суох хамначчытыгар хайаан да кубу­луйан хааларыгар тиийэр.

Аны бу курдук оҕо туhугар куруук үлэлээhин оҕону бэйэтин, өйүн-санаатын төт­төрүгэ үөрэтэр. Кини барыга-бары ийэтин бэлэмигэр сылдьарга уонна атаахтаан ону-маны көрдүүргэ түргэнник үөрэнэн хаалар. Ити курдук ийэ оҕону куруук бэлэми аhыырга-таҥнарга, мэлдьи бэлэмҥэ сыл­дьарга, атын туга барыта наадыйыан иннинэ оҥоруллан бэлэм буолары­гар кыра эрдэҕиттэн үөрэтэ сылдьар. Маны аныгылыы быhаардахха, аҥардас ийэ ииппит оҕото, эбиискэ үөрэммэтэҕинэ, ижди­венческэй өйдөөх-санаалаах киhи буола улаатан тахсара сабаҕаланар.

Ити иhин улахан киhи кыра эрдэҕинээҕитин ахта саныырыгар куруук ийэтэ көрө-харайа, аhата-сиэтэ, кыhана-мүhэнэ, сылаас илиитинэн имэрийэ-томоруйа сылдьара ахтыллар. Улахан киhи ийэтигэр сыhыана киhи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Түүлгэр ийэҥ кэлэн көрдөҕүнэ-харайдаҕына, илэтигэр ыалдьан, мөлтөөн хаалыаххын сөп, ол иһин сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр. Түүл бу бэлиэтин тойоннооhуна быhаарарынан ийэ куруук көрөрө-истэрэ улааппыт, сааhын сиппит уонна доруобай, үлэлии-хамсыы сылдьар киhиэхэ ула­хан туһата суох буолуон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бары баҕатын толорор ийэтин аҕатынааҕар быдан ордорор, киниэхэ өрүүтүн атаахтыыр уонна аhыннарар. Онтон ийэтэ эмиэ оҕотун атаах­татар, көрөр-истэр, тугу баҕарбытын барытын кыаҕа баарынан була сатыыр. Аны оҕото улаатан истэҕинэ ийэ аҥардастыы көмүскүү, харыһыйа сатыырга тиийэр. Барыттан-бары көмүскээһин, харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиистээх буоларын оҕотун аһара атаахтатар ийэ тутуһара уустук. Оҕону аһара көмүскүү үөрэ­тэн кэбистэххэ, оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутугар ийэтин эппиэттэтэр киһи буола иитиллэн тахсара улахан хомолтону үөскэтиэн сөп.

Ийэ санаатыгар оҕото куруук кыра, кыаммат, харах далыттан таhаарбакка көрө-истэ сырыттахха эрэ кыайан сылдьыах курдук, кэтэстэххэ хаhан даҕаны улааппат. Маны таhынан ийэ оҕотун наар кыра, таптал аатынан ааттаан ыҥырара, бу киhи өйө-санаата эмиэ улааппакка муомурарыгар тириэрдэр. Манна өссө аhара дьаhаллаах уонна ураты бэйэмсэх ийэлэр оҕолорун бэйэлэрин төбөлөрүнэн толкуйдуурга уонна туhалааҕы оҥо­рорго үөрэппэккэлэр, киһи эппитин эрэ, хамаанданы толорорго үөрэ­тэн кэбиһэллэр. Кыра эрдэҕинэ хамаанданы тук курдук толоро үөрэм­мит оҕо улааттаҕына төрөппүттэрин кытта тапсыбат буолара үгүстүк бэлиэтэнэр.

Итинэн, ийэ оҕону куруук бэлэмҥэ сылдьарга, бэйэтэ: “Ыарахан үлэ”,- дии саныыр үлэлэрин үлэлээбэтигэр үөрэтэр уонна аһара атаахтатан кэбиhэн, ылыммыт сыалын ситиhэргэ дьулуура, дьаныара, тулуура суох, дьону эрэ батыһа сылдьар киhиэхэ кубулутан кэбиһэр кыаҕа улаатар.

Аны оҕо иитиитигэр аҕа ылар оруолун ырытан көрүөхпүт:

- Оҕо кыра эрдэҕинэ аҕа ийэҕэ көмөлөhөөччү уонна оҕо көтөөҕөччү буолара кырдьык. Онтон оҕо улаатан истэҕинэ, кини көрдөбүлүн уонна ийэ ону толорор кыаҕын учуоттуурга үөрэтэр, быhааран биэрэр үhүс киhиэхэ кубулуйан иhэр. Ол аата, ийэ оҕотугар аhара улахан тапта­лын үллэстэн көҕүрэтээччи уонна оҕону аhара атаахтык көрүүнү-ис­тиини аҕыйатан, тэҥнээн биэрээччинэн буолар. Ити быhаарыыга ордук сөп түбэhэр быһыынан элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэтиилэрэ уонна өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ үтүө холобурунан буо­луон сөп.

Элбэх оҕолоох ыаллар тутуһар үөрэхтэрэ биһиги олохпут сиэригэр ордук сөп түбэhэр. Үлэни-хамнаhы кыайар, киэҥ-холку майгы­лаах көрсүө, сэмэй дьон элбэх оҕолоох ыаллартан иитиллэн, үөрэнэн тахсаллара былыргыттан биллэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайдыытыгар эр киhи, аҕа улахан көмөнү оҥорор. Аҥардас ийэ оҕото улаатан иhэн, аҕата суоҕуттан, атын оҕолортон сүрдээх улахан итэҕэстээх курдук сана­нар кэмэ тиийэн кэлэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ бу итэҕэс кинилэр ийэти­нээн ахсааннара аҕыйаҕыттан саҕаланар уонна көмүскүүр-харыстыыр дурдата суоҕуттан, ордук улахан санаарҕабылга түһэрэр. Сорох ийэ бу итэҕэhи биллэримээри, ордук уол оҕотун ураты атаахтатан кэбиhэр. Улаатан истэҕинэ тулаайах оҕону иитии уонна үөрэтии улаханнык уустугуран иһэрэ итинэн эмиэ быһаарыллар.

Кыра эрдэҕиттэн уол оҕону аҕата батыhыннара сылдьан бэйэтэ тугу сатыырыгар үөрэттэҕинэ, урут бэйэтэ кыра сылдьан хайдах сылдьыбы­тын курдук сырытыннардаҕына, бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киhи гына оҥорор. “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа”,- диэн сахалыы өс хоhооно уол оҕону аҕата эрэ үөрэтиэхтээҕин чуолкайдык быһааран биэрэр. Бу өс хоhоонун тутустахпытына аҕа уол оҕотун хайаан даҕаны иитэрэ, үөрэтэрэ ирдэнэр, онтон улаатан иhэр уол оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан, түргэнник улаата охсон аҕатыгар маарынныы сатааhын буолара кырдьык.

Аҕа оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ оҥорор саамай суолталаах дьыалатынан оҕо улаатан бириэмэтэ кэлэн истэҕинэ: “Эн улахан киhи буолан иhэҕин”,- диэн өйдөбүлү биэриитэ, иҥэриитэ буолар. Онтон, хас биирдии оҕо улаатан иhэн: “Хаhан улаата охсобун”,- диэн биир эрэ баҕа санаалаах, онтун кэтэһэ сылдьар. Кини ити баҕа санаатын туолуутугар аҕатын көрдөбүлэ: “Оҕом, улаатан иhэҕин”,- диэн олус сөп түбэhэр. Онуоха эбии аҕата: “Мин оҕом улаатан, улахан киhи билэрин барытын билэр, сатыырын барытын оҥорор буолла, аны мантан инньэ улахан дьон кур­дук сыhыаннаhыаҕыҥ”,- диэн быhаардаҕына, киниттэн ордук үчүгэй аҕа суох буолан тахсар. Маннык оҕо уонна аҕа биир санаалаахтара оҕо улаатан иhэн аҕатын ордук сөбүлүүрүгэр, кини этэр ты­лын сыаналыырыгар уонна үөрэҕин ылынарыгар тириэрдэр.

Былыр дьиэ кэргэҥҥэ аҕа баhылык оҕо иитиитигэр улахан болҕомто­лоохтук сыhыаннаhара биллэр. Кини уолаттарын олох кыраларыттан тэ­бис-тэҥҥэ батыhыннара сылдьан эр киhи үлэлиир үлэлэрин барытын са­тыырга, бултуурга уонна балыктыырга элбэхтик үөрэтэр, такайар. Итини тэҥэ, уол оҕолору үөрэтиигэ кинилэр айылҕаттан уратыларын учуоттааһын ирдэнэр. Уолаттар кыргыттардааҕар саҥаны, бил­либэти билэ-көрө охсон, түргэнник оҥорон туhаҕа таhаара охсорго ордуктар уонна бу хаачыстыбаларын эрдэттэн хааччахтаабакка өссө сайыннаран биэрэн иhэри эрэйэллэр.

Уол оҕолору иитиигэ улахан болҕомтону оҕолор кыра эрдэхтэриттэн ыла ыытыахха сөп. Кинилэри үөрэтиигэ уонна иитиигэ уол оҕо эт-хаан өттүнэн сайдыыта тэҥ саастаах кыыс оҕотооҕор биир-икки сылынан хо­йутаан сайдарын хайаан даҕаны улаханнык учуоттааһын эрэйиллэр. Бу уол уонна кыыс оҕолор сайдыыларын биир тэҥэ суоҕун “советскай пе­дагогика” учуоттаабатыттан билиҥҥи кэмҥэ уол оҕолор үөрэҕи ылыылара кыыс оҕолордооҕор ырааҕынан хаалан хаалла, итини тэҥэ, уол оҕолор сөбө суох баттабылтан майгылара мөлтөөн олох суолугар онну­ларын кыайан булбакка өр кэмҥэ эрэйдэнэллэр.

Маннык балаhыанньаны тосту тупсарар туһугар уол уонна кыыс оҕолору бары детсадтартан саҕалаан туох баар үөрэх тэрилтэлэригэр тус-туhунан көрүүнү-истиини уонна атын, бэйэлэрин уратыларыгар сөп түбэһэр программанан, тус-туспа үөрэ­тиини үөрэх тэрилтэлэригэр барыларыгар киллэрии эрэйиллэр.

Бу ураты быhаарыыны маннык чуолкайдыахха сөп. Аан маҥнай уол оҕобу­тун уол уонна кыыс оҕолор бииргэ көрүллэр детсадтарыгар биэрэн көрүөххэ сөп. Манна бары дьыалаҕа барытыгар кыыс оҕолор баhылыыллар, дьахтар иитээччилэр куруук кинилэри холобур оҥостоллор, хайгыыллар уонна уолаттары: “Кыргыттар курдук бэрээдэктээх буолуҥ”, - диэн үөрэтэллэр, сыыһа-халты тутунналлар эрэ мөҕө охсоллор, муннукка туруораллар. Кырдьык Айылҕа биэрбитин курдук кыыс оҕолор уолаттардааҕар ордук бэрээдэк­тээхтэр, улахан киhи тылын ураты истимтиэлэр уонна дьаhайары то­лорумтуолар. Онтон уол оҕо үксүгэр тугу эмэ урут оҥоро охсон кэбиhэн эбэтэр туох эмэ бобуулааҕы тыытан кырата сэмэлэнээччигэ, онтон улахана мөҕүллээччигэ хайаан да кубулуйар. Маннык уол оҕо билиигэ-көрүүгэ тардыhыытын кыра эрдэҕинэ туормастаан, тохтотон туоратыллар, куһаҕан оҕоҕо кубулутуу кини өйө-санаата түргэнник сайдыытын бытаардар, кэҕиннэрэр.

Кыра эрдэхтэн кыыс оҕо уол оҕону баттааhына, бэйэтин батыhа сылдьарыгар үөрэтиитэ ити курдук саҕаланан барар. Итинтэн салгыы оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар кэмин ылан көрдөхпүтүнэ, детсадтан саҕаламмыт үөрэх манна эмиэ салҕанан барар уонна ордук күүhүрэр. Манна эмиэ учууталларынан бары кэриэтэ дьахталлар үлэлииллэр, ол иhин холобур туттар дьоммут эмиэ кыргыттар буолаллар. Кинилэр үчүгэй үөрэнээччилэр, куруук бэрээдэктээхтэр, учуутал тылын ордук истимтиэлэр уонна толорумтуолар, куруук хайҕалга сылдьал­лар. Бу кэмҥэ аны кыргыттарбыт тэҥ саастаах уолаттартан биир-икки сылынан эрдэлээн эт-сиин өттүнэн сайдыылара ситэн букатын дьахтал­ларга кубулуйаллар. Оскуолаҕа уолаттары баттааhын бу бириэмэҕэ ор­дук күүhүрэр. Уолаттар эмиэ түргэнник улахан киhи буола охсоору аны табаах тардан уонна улааппыттарын биллэрэ охсоору ары­гы иhэн боруобалаан буруйга-сэмэҕэ тардыллаллара өссө эбиллэр, онтон сылтаан үөрэхтэрин букатын да быраҕаллар. Үгүс уолаттар орто оскуоланы нэhии­лэ бүтэрэн бараннар салгыы үөрэнэ барбаккалар үйэлэрин тухары биир дэриэбинэ үлэhиттэрэ буолуулара итинник саҕаланар.

Биhиги детсадтарбытыгар уонна оскуолаларбытыгар үөскээбит ман­нык балаhыанньа уол оҕолору сөптөөхтөк иитэн уонна үөрэтэн улаа­тыннарар кыаҕы биэрбэт. Уолаттар биир сүрүн уратыларын, чахчы итэҕэйэр уонна ытыктыыр киһилэриттэн эрэ үөрэҕи сөптөөхтүк ылынал­ларын биhиги “педагогикабыт” билигин даҕаны өйдүү илик. Уолаттары кыра эрдэхтэриттэн, кинилэр бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар ула­хан аптарытыата суох киhиэхэ бас бэриннэрэ үөрэтии, кинилэр бэйэ­лэрин өйдөрүн-санааларын сайдыыта мөлтөөhүнүгэр, ордук олоххо көр­сөр уустук түгэннэргэ кыайан сөптөөх быhаарыыны булбаттарыгар тириэрдэр.

Ити курдук “советскай педагогика” бүтүн Россия үрдүнэн эр дьону хам баттаан дьахталлары батыhа сылдьар дьоҥҥо кубулуппутун түмүгүн билигин, ырыынак кэмигэр дьэ үчүгэйдик биллибит. Билигин ити “үөрэх” түмүгүнэн элбэх эр дьон арыгыга ыллардылар, киhилии үлэ булан-талан үлэлииллэрин оннугар ийэлэрин эбэтэр аҕаларын кыра пиэнсийэлэригэр кыттыhалларын туhунан су­руйуулары бэчээккэ куруук ааҕабыт.

Учуонай Л.Н.Гумилев “Хунны в Китае” диэн үлэтигэр суруйарынан былыр хуун омуктар сайдан-үөскээн бараннар, олохторо олус тупсан оҕолорун аhара көҥүллүк, атаахтык иитэннэр сотору кэминэн эстии­гэ-быстыыга тиийбиттэр, ол иhин дьон-аймах историяларыгар кылгас кэмҥэ ааттара-суоллара ньиргийэ түhэн баран симэлийэн, сүтэн хаал­быттар. Билиҥҥи кэмҥэ хууннар, аҥардас ааттара эрэ ордон хаалбыта ис­тория кинигэтигэр умнуллубат гына сурулунна.

Билигин саха дьонугар эмиэ итинниккэ маарынныыр куттал суоhаан турар. Ол гынан баран саха дьоно оҕолорун иитиитигэр хууннартан улахан уратылаах эбиттэр. Ол уратылара: “Мин оҕом саары чаккыла­ах”,- диэн былыргы өс хоhоонун таба тутуhан оҕолорун аhара атаах­таппакка, атын дьонтон “Эн ордуккун”,- диэн киhиргэппэккэ, үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэн улаатыннаралларыгар эбит. Оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ хайдах баран иhэрэ бу омук төhө уhун үйэлээх, кыахтаах омук буоларын быhаарар, ол курдук былыргы үйэҕэ хууннар уонна сахалар биир кэмҥэ олорбут эбит буоллахтарына, билигин кэлэн сахалар бэйэбит эрэ, олох суолун араас ыарахан, дьалхааннаах кэмнэрин туораталаан, атын омуктарга булкуллан, симэлийэн сүтэн хаалбакка, олохпут салгыы сайдан, өссө уhуурун туhугар кыhанабыт.

Биhиги саха дьоно бэйэбит омукпутун сайыннарыахпытын уон­на күүhүрдүөхпүтүн баҕардахпытына эдэр ыччаттарбыт кэскил­лээхтик сайдалларын туhугар оҕолорбутун былыргы өбүгэлэрбит үөрэп­питтэрин курдук, үтүгүннэрэн уонна өсөһөннэрэн үөрэтиини тэнитиэхпитин наада. Маннык үөрэх саҕаланыытынан кыыс уонна уол оҕолору тус-туһунан арааран үөрэтиини салгыы сайыннарыахха. Итини тэҥэ, эр дьом­мутун күүhүрдэр, кыаҕырдар сыалтан бары бас билии көрүҥүн чааhынай бас билиигэ киллэриэххэ. Манна ордук саха дьонугар баар суох баайдарын, сирдэрин чааhынай бас билиилэригэр тыа олохтоох үлэhит дьонугар түҥэтэр сөп этэ. Маннык кэскиллээх быhаарыныы саха дьонугар саҥалыы сайдыы суолун арыйыаҕа. (2,25).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

2. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 102 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үөрэх.