Оҕо албынныыр
Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрөр-истэр төрөппүттэр оҕо өйө-санаата сайдыытын, ийэ кута үөскээһинин уратыларын билбэттэриттэн албыҥҥа киирэн биэрэллэрэ элбэх. Ол албын диэн ханна баарын буллахха киирэн биэрии тохтотуллуон, оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ киһилии суолунан барара ситиһиллиэн сөп.
Кыра оҕо көрдүүр үчүгэйин сонно оҥорон биэрэн истэххэ үөрэн иһэрэ эбиллэриттэн тугу көрдөөбүтүн барытын иллэҥ төрөппүттэрэ оҥоро охсон иһэллэриттэн бэлэмҥэ үөрэнэн, оннук үгэстэнэн, бэйэмсэх буолан хаалара албыҥҥа киирэн биэрииттэн үөскүүр.
Оҕо тугу көрдөөбүтүн барытын төрөппүтэ була охсон биэрэн иһиитэ, оҕоҕо бэйэтигэр соннук үгэһи үөскэтэн кэбиһэрэ атаахтатан иитиигэ тиэрдэн, бэлэмҥэ үөрэниитигэр тириэрдэр. Бу албыҥҥа киирэн биэрбэт туһугар оҕо тугу эмэ көрдөөтөҕүнэ сонно була охсон биэрэн испэккэ, тохтото түһэн, кэтэһиннэрэ үөрэтэн, бэйэтин баҕа санаатын үөскэппитин кэнниттэн биирдэ биэрдэххэ, кэлин ол үөскээбит баҕа санаатын бэйэтэ толорор кыахтаныан сөп.
Айылҕа төрүт тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үгэстэри үөскэтиниитэ, сайдыыта икки өрүттэнэр:
1. Оҕо бары баҕатын төрөппүттэрэ толоро охсон биэрэн иһиилэрэ бэлэмҥэ үөрэнэн хааларыгар тириэрдэр. Атаахтык иитиллэн, бэлэмҥэ үөрэнэн бэйэмсэх буолбут оҕо - атаах оҕо диэн ааттанар.
2. Оҕо улаатан истэҕинэ тугу кыайарын барытын бэйэтэ оҥорорун ситиһии үлэни үлэлииргэ үөрэтэртэн үөскээн тахсар. Кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, тулуура улахан оҕо – көйгө оҕо диэн ааттанарын мантан инньэ куһаҕаннык истибэт буолуохпут этэ.
Өй-санаа сайдыытын бу икки уратылара дьон олохторо көнүү-түттэн улахан тутулуктаахтар. Ол курдук, баай эбиллэн иһиитэ оҕону атаахтатыыны улаатыннаран кэбиһэр. Ону тэҥэ, сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорууттан бары атеистарга кубулуйаннар, оҕо өйө-санаата сайдыыта этиттэн-сииниттэн эмиэ тутулуктааҕын умнан, аҥардастыы үөрэҕи ылыыны эрэ ситиһиннэрэ сатааһынынан муҥурдаммыттара атаахтатыыга тириэрдибитэ.
Киһи үйэтэ уһуна суох. Кэлэр көлүөнэлэри кэмин хойутаппакка эрэ үөскэтэн истэххэ олох салҕанан иһэрэ ситиһиллэр. Ыал буолуу сыалын кылгастык быһаардахха; оҕону төрөтүүгэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ уонна иитиигэ, үөрэтиигэ аан бастаан аналланар. Ол иһин ыал буолар кыыс оҕо ыраас кыыһынан буолара ирдэнэр. Оҕо иитиититтэн уонна үлэҕэ үөрэтиититтэн омук сайдыыны ситиһиитэ тутулуктааҕыттан этэ-сиинэ бөҕө, өйө-санаата, буор кута сайдыылаах оҕону төрөтүүнү ыал буолуу үйэлээх үгэстэрэ хааччыйаллар.
Оҕону “үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн, үөрэҕи эрэ ситиһиннэрэ сатааһын оҕо атаахтык иитиллэрин үөскэтэр. Ону тэҥэ, “коммунизм” кэлиэ диэн салайар былаастар була сатаан сымыйалааһыннара, барыта босхо буолуо диэн атеист буолбут үлэһиттэри албыҥҥа киллэриилэрэ төрөппүттэр оҕону үлэҕэ кыһанан үөрэтэллэрин бырахтарбыта.
Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн төрөппүтүн албыҥҥа киллэрэр. Аныгы үйэҕэ дьахтар биир эмэ оҕолоох буолуута уонна иллэҥ кэмэ элбээһинэ оҕо албыныгар киирэн биэрэрин, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһэрин аһара улаатыннарар. Кыра оҕо үчүгэйэ бэрдиттэн тугу баҕарбытын, көрдөөбүтүн иллэҥ ийэтэ оҥоро охсон биэрэн иһэриттэн атаахтык иитиллэрэ, бэлэмҥэ үөрэнэрэ саҕаланар.
Оҕо кэтэһиилээх оҕо буолара көрүүтүн-истиитин тупсаран атаах-тык иитиллиитигэр тириэрдиэн сөп. Төрөппүттэр өй-санаа сайдыытын билбэттэрэ оҕо мааныланан атаахтыырыгар туһаны оҥорор. Ийэ, аҕа сөбүлүүр санааларынан куустаран улааппыт оҕо майгына сымнаҕас, аһыныгас, киһилии буолара элбиэн сөбүн тэҥэ, аһара барбата, атаахтатыыга тиийэн хаалбата эрэйиллэр. Үлэҕэ үөрэтии араас көрдөбүллэри кытаатыннаран биэрэри ирдииринэн оҕо атаахтыырын аҕыйатар, өйө-санаата аһара барарын тохтоторго туһалыыр.
Сахалар үөрэхтэринэн оҕону иитии икки өрүккэ арахсар:
1. Атаах оҕо. Аһара бэлэмҥэ үөрэммит оҕо атаах буолар.
2. Көйгө оҕо. Үлэлии үөрэнии оҕону көйгө буолууга тириэрдэр.
Оҕону иитии бу икки өрүттэриттэн хайаларын да диэки халыйбакка, икки ардыларынан, ортотунан тутуһан баран истэҕинэ таба суолунан барара, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиспэтэ ситиһиллэр. Ол аата төрөппүт оҕотун сөбүгэр атаахтатан ыла-ыла көйгө оҥорон үлэҕэ үөрэттэҕинэ иитии таба суолунан барарын хааччыйар.
Оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэйэ эбиллэн иһэр. Киһини таба көрөр буоллаҕына үөрэргэ үөрэтиэххэ сөп. Үөрүнньэҥ оҕо майгына сым-наҕас буолар. Ийэтэ үөрбүтүн көрөн оҕото үтүктэн үөрэргэ үөрэнэр. Онтон оҕото үөрбүтүн көрөн төрөппүт өссө улаханнык үөрэр.
Ийэ оҕотун үөрдээри аһара кыһанара оҕото улаатан истэҕинэ атаахтатыыга тириэрдиэн сөп. Ыраас таҥаһы кэтэртэххэ оҕо үөрэр, аһаатаҕына, тоттоҕуна үөрэрэ эбиллэр. Оҕоҕо үчүгэйи оҥорон биэрдэххэ үөрэрэ эбиллэрэ атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Бу үөрүү эбиллэн иһэрэ төрөппүтү албыҥҥа киллэрэр, оҕотугар куруук үчүгэйи оҥорон биэрэргэ кыһанара эбиллэр.
Кыра эрдэҕинэ оҕо наһаа үчүгэй, улаатан сүүрэн, саҥаран бардаҕына үчүгэйэ өссө улаатар. Төрөппүттэр булан-талан араас оонньуурдарынан, таҥастарынан көмөллөрүттэн, тугунан оонньуоҕун, тугу таҥныаҕын билбэккэ буккулла сылдьара билигин элбээтэ.
Оҕо үчүгэйэ бэрдинэн төрөппүттэрин албынныыр, өйө-санаата сайдан, үгэстэрэ үөскээн истэхтэринэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥоттороро элбээн иһиэн баҕарар санаата улаатан иһэр. Ол аата бэйэтигэр үчүгэйи оҥотторорго үгэстэнэн хааллаҕына, атаахтыыра улаатан бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулуйан хаалыан сөп.
Ийэтэ оҥорор бары үчүгэйигэр оҕо үөрэнэн иһэр, олору үгэс оҥостунар. Бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыы диэн бэйэмсэх буолууга тириэрдэр куһаҕан үгэскэ киирсэр. Үөскээбит куһаҕан үгэс уларыйара уустук, атын үчүгэй үгэһи үөскэтэн уларыттахха, солбуйдахха эрэ кыаллыан сөп. Ол иһин куруук оннук үчүгэйэ кэлэ турарыгар баҕарар санаата үөскүүрэ атаахтыырын улаатыннаран кэбиһэр.
Оҕо улаатан истэҕинэ, 7 сааһын ааһан эрдэҕинэ иитии, үөрэтии хайысхата уларыйан тугу барытын бэйэтэ оҥорорун ситиһии эрэйиллэр. Бу кэмҥэ оҕону иитии, үөрэтии уларыйбатаҕына, кыра оҕотун курдук төрөппүттэр бэлэмнэрэ салҕанан баран истэҕинэ, оҕону атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Тугу баҕарбытын барытын төрөппүттэрэ толорон иһэллэригэр үөрэнэн, ону үгэс оҥостунан кэбистэҕинэ бэйэмсэҕэ аһара улаатан хаалыан сөп.
Оҕо сэттэ сааһыттан улахан киһи өйө-санаата киириитэ, салгын кута сайдыыта саҕаланар. Бу кэмҥэ “Мин бэйэм” диэн санаата улаатан тугу кыайарын бэйэтэ оҥоро үөрэнэрэ ирдэнэр. Ол аата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, сыыһа-халты туттубакка, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыга туһанарга үөрэнэн истэҕинэ табыллар кэмэ кэлэр.
Оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ, бу кэмнэн тосту уларыйар, тугу барытын бэйэтэ оҥоро үөрэнэрэ ирдэнэрэ тиийэн кэлэр. Ол иһин сахалар оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэллэр уонна бэрээдэккэ, этэр тылы истэргэ үөрэтэллэр. Бу кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ ийэ кутугар иҥэн баҕа санааны үөскэтэллэр уонна оҕо улаатан бэйэтэ тугу эмэ туһалааҕы оҥорор кэмигэр үлэлии үөрэнэригэр көмөлөһөллөр.
Биир оҕо иитиитэ ордук эрэйдээх. Ол эрэйэ диэн төрөппүттэр маанылаан, атаахтатан кэбиһэллэригэр саһан сылдьар. “Биир оҕо атаах буолар” диэн этии төрөппүттэр олохторуттан быһаччы тутулуктаах уонна баайдар эбэтэр үлэһиттэр оҕону иитэр уратыларын быһаарар. Ол иһин биир оҕону иитии уратыларын төрөппүттэр биллэхтэринэ, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин тутустахтарына эрэ, улаатан истэҕинэ киһи буолууну ситиһиннэрэр кыахтаналлар.
Киһи буолуу, киһилии майгыланыы диэн бэйэтэ туспа, эрэйдэнэн ситиһиллэр үөрэх буолар. Бу үөрэх сахалыы таҥара үөрэҕэр киирсэр. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук таба оҥорор буолууну баһылаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араара үөрэн-нэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Атаахтык иитиллибит оҕо улааттаҕына киһилии майгына аҕыйаҕыттан аан маҥнай төрөппүттэрэ эрэйдэнэллэрин билиэ этилэр. Ол иһин оҕо иитиитигэр кыра эрдэ-ҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн кыһаналлара эрэйиллэр.
Аныгы төрөппүттэр олохторо тупсубутунан туһанан уонна киһи өйө-санаата сайдан иһиитин уратыларын билбэттэриттэн үчүгэй баҕайы кыра оҕо албыныгар киирэн биэрэн атаахтатан кэбиһэллэрэ элбээн хаалла. Арай сахалыы Кут-сүр, таҥара үөрэҕин туттустахха, өй-санаа үөрэҕэ оҕо улаатан истэҕинэ уларыйар кэмнэрин биллэххэ эрэ оҕо иитиитэ табыллар, киһилии суолунан барар кыахтанар.
Кыра оҕо үчүгэй баҕайытык көрөн-истэн, үөрэн-көтөн бэлэмҥэ үөрэнэр албыныгар төрөппүт киирэн биэрбэтэ эрэйиллэр. (1,15).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.