Оҕо аймахтары элбэтэр
Оҕо ийэлээх уонна аҕалаах буолан аймахтары икки төгүл курдук элбэтэн иһэр. Оҕо аҕатын уонна ийэтин аймахтара бары кини хаан аймахтарынан буоланнар ахсааннара эбиллэн иһэллэр. Онно эбии эбэтин уонна эһэтин аймахтара эбиллэннэр киэҥ аймахтар буолан тахсаллар.
Аҕыйах ахсааннаах омуктар бары кэриэтэ аймахтаһыылара чугаһаан биир аймах буолан иһэллэр. Бу уратыны туһанан элбэх ахсааннаах омук аҕыйах ахсааннаах кыра омугу кыараҕас сиргэ хаайан сотору симэлитэр кыахтанарын баһылыыр омуктар туһана сылдьаллар. Кыра омугу туспа олордуу, резервацияҕа хаайыы мөлтөөн-ахсаан барыытын үөскэтэн симэлийэрин түргэтэтэр.
Омук симэлийиитэ диэн аҕыйах ахсааннаахтар элбэхтэргэ булкуллан, омуктара уларыйан хаалыыта ааттанар. Сахалар “Тыал буолбуттар” диэн этиилэрэ симэлийэн хаалбыт омуктар былыргы кэмнэргэ элбэх эбиттэрин быһаарар.
Сэбиэскэй былаас биир, нууччалыы саҥарар омугу үөскэтэ сатаан кыра омуктары эһэр, симэлитэр суолу тутуспута. Ол иһин кыра омуктары былыргыттан үлэлиир үлэлэринэн арааран олохтоон атын сиргэ баралларын боболлоро, туспа үлэҕэ ылбаттара.
Сахалар төрүт дьарыктарынан тыа сирин үлэлэрин ааҕаннар бары, ол үлэлэри үлэлииллэрин олоххо киллэрбиттэрэ. Тыа сирэ сайдарын туһугар диэн ааттаан элбэх көмөнү оҥороллоруттан үөрэн уонна салайар былаас кэтэх, кистэлэҥ санаатын билбэттэриттэн, бу былааһы “үчүгэй” курдук саныыллара үөскээбитэ.
Омук олоҕор аймахтаһыыны үөскэтии кэлин тиһэҕэр эстиитигэр, симэлийиитигэр тиийэн хааларын, бэйэлэрин эрэ үөрэхтэрин туһаннаран кистии, саба сатыыллара.
Уһуннук биир сиргэ олорууларыттан тыа дьонун аймахтаһыылара чугаһаан барбыта. Аймахтары аан бастаан аҕаларынан ааҕан тутуһа сылдьалларыттан тыа сирин дэриэбинэлэрин олохтоохторо бары кэриэтэ, ийэлэринэн аймахтыылара өссө чугаһаабыта.
Ыаллар бары кэриэтэ уол оҕолонуохтарын баҕара саныыллар. Бу санаа төһө да үчүгэйин иһин кыыс оҕолору намтатар, туһалара аҕыйаҕын курдук сыыһа санааны үөскэтэрин ыал буолуу үгэстэрэ дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэллэр. (1,52).
Кытай ыалларыгар биир оҕолонуу нуорматын киллэрбиттэригэр оҕолоро уол буолуон бары кэриэтэ баҕараллара биллэн тахсыбыт. Ол иһин уолаттар элбээн хаалыылара үөскээн сылдьар.
Уол оҕо бэйэтин аймахтарын элбэтэн аҕатын сайдыылаах буор кутун салгыы тарҕатар кыахтанар. Бу быһаарыы бастаан иһэринэн уол оҕолору ыаллар ордук сыаналыыллар.
Уол оҕо төрүүрэ эр киһиттэн улахан тутулуктааҕын аныгы наука геннэри үөрэтэн быһаарбыта. Күүстээх, кыахтаах эр киһи элбэх уолаттары төрөтүөн сөп. Былыргы кэмнэргэ аҕа уустарын баһылыктара оннук кыахтаах эр дьон эбиттэр.
“Кыыс омук анала” диэн өс хоһооно олус былыргы да кэмҥэ үөскээтэр кыыс аналын билигин да табатык быһаарар. Кыыс атын аймахтарга эргэ баран кинилэри элбэтэрэ, сайдыылаах буор куттарын тарҕатара хаһан да уларыйбат.
Кыыс бу анала төрөппүттэригэр туһалыырын туһугар эргэ барарыгар энньэлээх буоларын ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар. Ыраас кыыс оҕо ыалы тэрийэн аймахтары сайыннарар, сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэр кыаҕын туһаныы буолар.
Киһи атыттарга маарыннаабат, оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр биллэр уратылара былыргы төрүттэриттэн улахан тутулуктаахтар. Ол уратылар манныктар:
1. Этин-сиинин уратылара.
2. Өйүн-санаатын уратылара.
Бу уратылары арыыйда кэҥэтэн быһаарыахпыт:
1. Эт-сиин уратылара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиилэрэ удьуордааһын диэн ааттанар. Киһи тас көрүҥэ, уҥуохтара, быччыҥнара уонна ис уорганнара барылара этин-сиинин уратыларыгар киирсэллэр. Күүстээх эр киһи оҕолоро күүстээх буолан төрүүллэрэ ону биллэрэр. Ону тэҥэ, этин-сиинин уларыппыт араас ыарыылара, бодоҥноро оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр эмиэ бэриллэн иһэллэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин туһанан мөлтөхтөрү эрдэттэн туоратыыны сахалар туһаналлар.
2. Өй-санаа уратылара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ утумнааһын диэн буолар. Оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр өй-санаа уратылара икки аҥы арахсаллар:
а. Үс куттарыттан биир эрэ кута, буор кута оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр.
б. Атын үөрүйэххэ кубулуйбут өйө-санаата, майгынын уратылара уонна сүрэ утумнаан салгыы бэриллэллэр.
Киһи бу уратыларын туһалаах, үчүгэй өрүттэрэ аймахтар сайдан иһиилэрин үөскэтэллэр, онтон куһаҕан, буортулаах өрүттэрэ сайдыыны төттөрү тардаллар. Ол иһин ыал буолааччылар саҥа билсиһэн эрэр кэмнэриттэн төрүччү үөрэҕин туһанан күтүөт киһи бары уратыларын үөрэттэхтэринэ табыллар. Бу үөрэтии көмөтүнэн эр киһини таба талан ылыы үгэс буолан туттулла сылдьарынан, таптал диэн аналлаах тылы үөскэтэн туһаналлар. Таптал диэн тыл ыал буолууга анаан эр киһини таба талан ылыыны биллэрэр суолталаах.
Удьуордааһын уонна утумнааһын уратылара кыыс оҕо эргэ барыан иннинэ туга да биллибэт эр киһини кытта сылдьыһарын тохтоторун ирдииллэр. Манна айылҕа бэйэтэ көмөлөһөн аналлаах чараас бүрүөһүнү кыыс оҕоҕо оҥорон биэрбитин ыал буолуохха диэри харыстааһын эрэйиллэр.
Төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах буолан төрүөхтэрин баҕарар уол аймахтара кийииттэрэ ыраас кыыс буоларын ирдиир кыахтаахтар. “Төрүт-уус ыаллар” бэйэлэрин сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэр баҕа санаалара Кут-сүр үөрэҕин биллэхтэринэ өссө улаатар.
Ыал буолууга кыыс оҕо бастаан иһэр оруоллаах. Ыраас кыыс оҕо эрэ эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕону төрөтөрүнэн аймахтар, омук сайдарыгар ылар оруола аһара үрдүүр. Эргэ тахсар сааһын туолбут кыыс ыалы тэрийэргэ аналлаах баайын-малын, ол аата энньэтин мунньунан баран күтүөттүү кэлэр эр дьону талан ыларын саҕалыыр. Ол аата кыыс оҕо аан бастаан сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтөн баран салгыы үөрэҕинэн, үлэнэн дьарыктанара айылҕатыгар сөп түбэһэр.
Ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыга этин-сиинин уонна өйүн-санаатын уратыларын аан бастаан төрүччү үөрэҕин туһанан дириҥник үөрэтии эрэйиллэр. Эдэр кыыс оҕо олоҕун уопута суоҕунан, бу талан ылыыга кыыс төрөппүттэрэ бэйэлэрин олохторун уопутун туһанан көмөлөһөллөрө хайаан да эрэйиллэр.
Кыыс оҕо эргэ тахсарыгар төрөппүттэрэ сөбүлүүллэрэ олох сайдыыны ситиһиитин ирдэбилэ буолар. Онтон кыыс көрөн күтүөтү сөбүлээтэҕинэ ыал буолуу тэриллиитэ саҕаланар.
Оҕо кэлэр көлүөнэ киһитэ. Саха дьоно “Оҕо – оонньуур буолбатах” диэн өс хоһоонун үөскэтэн туһанан, оҕоҕо сыһыаны кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга үөрэтииттэн саҕалыыллар.
Кыра оҕо умнан иһэрэ элбэҕиттэн албынныы сатааччылар олус улахан куһаҕаны оҥороллор. Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн оҕо ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан өйө-санаата сайдан, үгэстэрэ үөскээн бараллар. Ол аата тугу билбитэ барыта ийэ кутун үөскэтэн ууруллан, иҥэн иһэллэр. Бу быһаарыыны аныгы наука эмиэ дакаастаан эрэр. Оҕо мэйиитигэр үс сааһыгар тугу билбитэ туспа дьаарыстанан сылдьар сирин булбуттар.
Киһи тас көрүҥэ өйүн-санаатын кыайан быһаарбат, арай этин-сиинин уратыларын сорохторун эрэ быһаарара кыаллар. Сахалар “Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа” диэн өс хоһоонноро киһи тас көрүҥэ үчүгэйэ ыал буолууга ситэтэ суоҕун биллэрэр. Ол иһин ыал буолууну тэрийиигэ биллэр төрүппүт Эллэй Боотур ойоҕун, Омоҕой Баай көйгө кыыһын талан ылбыт ньыматын уол оҕолор туһана сылдьыахтара этэ. (2,51).
Киһи олоҕу олороругар, оҕолорун иитэригэр, үөрэтэригэр өйүн-санаатын туруга ордук улахан суолталаах. Ол иһин ыал буолааччы үчүгэй үгэстэрдээх, үөрүйэхтэрдээх буоларын ситиһэргэ эр киһини таба талан ылыы туһаныллара табыллар.
Оҕо аймахтары элбэтэн иһэриттэн омук дьоно бэйэ-бэйэлэригэр чугасаһалларын улаатыннарар уонна сыһыаннарын тупсарар, үчүгэй, биир санааланыы өттүгэр уларытар. (3,31).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.
2. Г.В.Ксенофонтов. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.
3. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.