Оҕону куһаҕаҥҥа үөрэтимэ

Оҕону төрөтүү, иитии, үөрэтии ыалтан, төрөппүттэртэн быһаччы тутулуктааҕын бары билинэллэр. (1,126). Арай арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии диэн сахалар үөрэхтэрин билбэттэриттэн, бу кэми оонньотууга анаан көтүтэн, хаалларан кэбиһэллэрэ туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбииллэригэр тириэрдэр.

Оҕо аан маҥнайгы билбит билиилэриттэн-көрүүлэриттэн, оҥорбут быһыыларыттан үгэс үөскээн ийэ кута иитиллэн иһэр диэн кут-сүр үөрэҕэр быһаарбыппыт. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй эрэ быһыылары оҥорторон, үчүгэй үгэһи иҥэрэн кэбиһии туһалааҕын арыйбыппыт.

Оҕо улаатан да баран үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран билэрэ уустук, уһун кэми ылыан сөп. Оҕону үөрэтии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн ийэ кутун иитии кэнниттэн уларыйан биэрэрэ ирдэнэр. Ол аата оҕо аны, улаатан истэҕинэ куһаҕан диэни бэйэтэ арааран билэ үөрэнэрэ ирдэнэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо улаатан истэҕинэ "Тоҕус айыыны оҥорума" диэн үөрэтэр.

Аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннары үчүгэйдэртэн туспа арааран биллэҕинэ олору оҥорбот, туттунар буолуута үөскээн олохсуйарыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарга үөрэнэр.

Сахалар оҕону үөрэтэр үөрэхтэрэ олус киэҥ уонна дириҥ. Бу үөрэххэ “Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕаҥҥа үөрэтимэ” диэн этии баар. Ол барыта сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ үөскээһинин дириҥник билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын биллэрэр. Оҕо аан маҥнай билбитэ, оҥорбута саҥаны айыы буолан үгэскэ соҕотохто кубулуйан ийэ кутун быһалыы үөскэтэринэн, хаһан да умнуллубат буолан хаалыан сөп.

Бу сахалар кут-сүр үөрэхтэрин быһаарыыта табатын аныгы наука эмиэ билинэр. Ханнык баҕарар саҥаны билии, айыыны оҥоруу киһи мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһуктарын үөскэтэрин дакаастаабыттара.

Киһи бэйэтэ билбэтинэн, үчүгэйи оҥорор курдук санаатыттан оҕону куһаҕаҥҥа, буортулаахха үөрэтэн кэбиһиэн сөп. Кыра оҕону куһаҕаҥҥа үөрэтии араас элбэх көрүҥнэриттэн сүрүннэрэ манныктар:

1. Сайыһыннара үөрэтии.

2. Былдьаһыннара үөрэтии.

3. Хайыта тыыттарыы, баттаҕы тардыалатыы.

4. Охсуоланарга, тэбиэлэнэргэ үөрэтии.

5. Быраҕаттанарга, ыскайдыырга үөрэтии.

6. Киһи билбэтин, оҥорботун оҥорорго үөрэтии.

7. Киһиргэтии.

Оҕону куһаҕаҥҥа үөрэтии бу көрүҥнэрин биир-биир ыламмыт төһө кыайарбытынан ырытан көрүөхпүт:

1. Оҕо көрөөччү онно-манна барара-кэлэрэ, ону-маны оҥороро элбэх. Бараары гына-гына барбакка, кэлээри гына-гына кэлбэккэ оҕону сайыһыннара үөрэтии, “Оҕом сайыһар ээ” диэн бигэргэтии куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар. Оҕо төрөппүттэрин сайыһан элбэхтик ытаан эрэйдэниэн, биир эмэ киһи көрүүтүгэр аһара үөрэнэн, сыбанан хаалыан сөп.

Ханна эмэ барар буоллахха, барарга оҕону сайыһыннарымыахха, судургу барыахха, барыыны оҕоҕо биллэрбэккэ да баран кэлиэххэ сөп. Кыра оҕо маҥнай суохтаан баран умнан кэбиһиэн, атыҥҥа аралдьыйан сүтүктээмиэн сөп.

2. Оҕо аан маҥнай куһаҕаны биллэҕинэ олору оҥорбот буоларга түргэнник үөрэнэрин сахалар билэн бобууну-хаайыыны туһаналлар этэ. “Оҕону былдьаһыннара үөрэтимэ” диэн этии оҕо кыратыттан бэйэтин киэнэ эбэтэр атыттар киэннэрэ буоларын билэ үөрэнэригэр туһата улахан. Оҕоҕо тугу эмэни биэрдэххэ эбэтэр  биэрээри дугдуҥнаатахха “миэнэ” диэн саныы, ылына охсор. Биэрээри дугдуҥнаан баран биэрбэтэххэ былдьаһан да туруон сөп. “Оҕону былдьаһыннара үөрэтимэ” диэн этии оҕоҕо ону-маны; наадалааҕы, алдьаныан да сөптөөҕү, оонньууруттан атыны эбэтэр тугу эмэ биэрээри гына-гына биэрбэккэ былдьаһыннара үөрэтэри суох оҥорор. “Оҕоҕо биэрбэт эрээри көөчүктээмэ” диэн этии көөчүк дьайыытын быһаарарын тэҥэ, былдьаһыннара үөрэтэри тохтотор.

Оҕоҕо ону-маны, урут билбэтин, оонньооботун биэрдэххэ ону олус өр көрөр, чинчийэр, үөрэтэр, олус өр кэмҥэ илдьэ сылдьар. Онтон сотору кэминэн салҕан хааллаҕына, ханна эмэ быраҕыаҕа. Бу бэйэтэ быраҕыар тиийбэккэ былдьаан ылыы оҕону хомотор, ытааһын да баар буолуон сөп. Былдьаан ылыы былдьаһыыны үөскэтиэн сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туох бэйэтин киэнэ буоларын билэ үөрэнэрэ ордук. Киниэхэ тугу эмэни биэрдиҥ да кини киэнэ буоларын билэр, оннук ылынар. Ол иһин оҕоҕо тугу биэрэри эрдэттэн билиэххэ, былаанныахха, биэрэн баран былдьаһымыахха, быраҕыар диэри тулуйуохха, атыҥҥа аралдьытыахха.

3. Оҕо маҥнайгы сатаан оҥорор хамсаныыларынан хайыта тыытыы уонна бобуччу тутан баран тардыалааһын буолар. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэн, тугу оҥорорун суолтатын арааран билбэтинэн сыыһа-халты хамсаныан сөп. Манна сирэй-харах хайыта тыытыллыан, баттах тоҕута тардыаланыан сөп. Ийэтэ сөбүлээбэккэ кыыһырбыттыы көрдөҕүнэ бу быһыы тохтуон сөп. “Тардыалаама”, “хайыта тыытыма” диэн үөрэттэххэ син сотору кэминэн оҕо үөрэнэр. Оҕо куһаҕан да быһыыны оҥорон көрөн боруобалаан баран куһаҕанын дьэ биллэҕинэ оҥорбот буолар кыахтанар.

4. Оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну, киһилии быһыыны баһылыырыгар сыыһа-халты, куһаҕаннык хамсаммата ирдэнэр. Киһини, атын оҕону охсуолаабатыгар, тэбиэлээбэтигэр кыра эрдэҕинэ үөрэтии туһата улахан. “Оҕобут охсуолуур ээ” диэн үөрэтии сыыһа үөрэтии буолар. Ийэ кутугар охсуолуур, тэбиэлиир үгэс үөскээн иҥэн хааллаҕына бэйэтин кыана туттубат буола улаатан хаалыан сөп. Ол аата тугу эмэ быһаарсыыга сутуруга эрдэлээн тиийэн хаалара улааппытын кэннэ уустуктары үөскэтиэн сөп.

Охсуолуур, тэбиэлиир хамсаныылары оҕо улаатан өйө-санаата сайдыбытын кэннэ оҥоро үөрэннэҕинэ бу уустук, киһи сыыһа туттан кэбиһэр кыахтаах хамсаныыларын өйүнэн-санаатынан салайара үөскээн сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыгар тириэрдэр.

5. Ыһыллыбыт оонньууру хомуйарга, дьаарыстыырга үөрэммит оҕо тугу барытын ыскайдаабакка, хомуйарга үөрэнэн соннук үгэһи иҥэринэр. Киһи тугу даҕаны ыскайдаабата ордугун бары билэбит. Билигин ырыынак үйэтэ кэлэн дьон баайдара-маллара элбииригэр ордук кыһаналлар. Кыра да баайы-малы ыскайдаабатахха эрэ эбиллэр кыахтанарын туһаныахпыт этэ.

6. Сахалар киһи оҥорор быһыыта уонна киһи оҥорбот быһыыта диэн баалларын билинэн киһи быһыыта диэн туспа үөрэҕи арыйбыттар. Ол аата киһи быһыылаах киһи диэн киһи оҥорор быһыыларын оҥорор киһи буолар. Оҕону киһи оҥорор быһыыларын оҥорууга үөрэтии киһилии быһыыланыыга үөрэтии буолар. Онтон киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын, айыыны оҥорор киһи кыыллар быһыыларын быһыыланара элбээн хааларын иһин “Айыыны оҥорума” диэн этэн сахалар оҕону сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыллар.

7. Оҕо кыра эрдэҕинэ туох эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна хайҕанара, манньа ылара үчүгэйи оҥорорун элбэтэр, онтон улааппытын кэннэ аһара хайгыы, киһиргэтэ, манньалыы сылдьыы өйө-санаата туруга суох буолуутун, бэйэтин үрдүктүк сананыытын үөскэтиэн сөп.

Оҕо куһаҕан быһыылары оҥоруута соннук үгэһи үөскэттэҕинэ куһаҕан быһыылаах, майгылаах буолууга тириэрдэрин төрөппүттэр билиэ этилэр. Онтон майгы диэн олохсуйбут үгэс буоларынан оҕо улааппытын да кэннэ биллэ сылдьыан сөп. Куһаҕан майгы биллиитэ куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр кыахтааҕын билэн төрөппүттэр сэрэниэхтэрэ этэ.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ, оҕоҕо бу кэмҥэ ийэ кута үөскүүрүнэн төрөппүттэр куһаҕан быһыылары оҥорботугар кыһаныахтара этэ. (2,133).

Туһаныллыбыт литература.

1. Введение в этнопедагогику: учебно.-метод. пособие для студ.высш.учеб. заведений. – Якутск: Офсет, 2009. – 152 с.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.