Оҕону иитии сиэрэ
Сахалар былыргыттан киһи өйүн-санаатын үөрэтэн Кут-сүр үөрэ-ҕин үөскэппиттэр уонна оҕону иитиигэ туһаналлар. Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕиттэн үгэстэринэн иитиллэн иһэрин билэн, оҕону иитии диэн өйдөбүлү үөскэтэн үөрэтии туттуллуон иннинэ туһана сылдьаллар.
“Оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ иитиллэр” диэн этиини туту-һан, бу кэмҥэ атын, туора дьоҥҥо көрдөрбөккө, атыттары кыттыһын-нарбакка, бэйэлэрэ эрэ, ийэ кутун иитэн үөрэтэллэрин “Хара харах-таахха көрдөрбөккө” диэн этии быһаарар. Ол барыта оҕо ийэ кута кыра эрдэҕиттэн үгэстэринэн иитиллэн иһэринэн быһаарыллар. Бу кэмҥэ үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэттэххэ оннук үгэс үөскээн иһэрэ үчүгэй иитиилээх диэҥҥэ тириэрдэрэ улаханнык сыаналанар.
Үгэс диэн олохсуйан хаалбыт, киһи этин-сиинин хамсатар кыах-таммыт өй-санаа ааттанар. Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр тугу саҥаны билбитэ, көрбүтэ, соһуйбута барыта сонно үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн иһэрин сахалар арааран билбиттэр уонна түүл үөрэҕин туһанан салгыы сайыннаран Кут-сүр үөрэҕин олохтообуттар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ иитиититтэн тутулуктаах өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
А. Үчүгэй иитиилээх, киһилии майгылаах.
Б. Куһаҕан иитиилээх, атаах, киһилии майгына суох.
Оҕону иитии, үөрэтии сиэрэ диэн кыра эрдэҕинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэринэн иитии буолар. Бэрээдэккэ, улахан киһи этэрин истэргэ, бу кэмҥэ үөрэтии ордук туһалаах уонна үгэстэри үөскэтэринэн тиийим-тиэтэ улаатар. Кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥотторон утум-наахтык дьарыктаннахха, үчүгэй үгэстэрэ үөскээннэр, үйэтин тухары бэрээдэги тутуһар киһи буола улаатар кыахтанар.
Оҕо аатын кыра эрдэҕиттэн билэн, истэн улаатар. Аатын дор-ҕооннорун дьайыыта кини өйүн-санаатын төрүттүүр. Ол иһин сахалар оҕолоругар үчүгэй, киһилии өйдөбүллээх ааты биэрэри сөбүлүүллэр. Олоҕун киһи быһыылаахтык уһуннук олорон үлэлээн, тутан, туһа-лааҕы оҥорон өйө-санаата сайдыбыт киһи аата үчүгэйинэн дьайыыта улаатарын туһаналлар. Ол иһин сахалар былыргы төрүттэрин үтүө ааттарын оҕолоругар элбэхтик биэрэллэр.
Оҕо өйө-санаата сайдыыта эмиэ икки өрүттээх:
1. Кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри ийэ кута иитиллэр.
2. Бу кэмтэн салгыы улаатан истэҕинэ оҕо салгын кута сайдан умнубат буолара үөскээн барарыттан үөрэтиллэр кэмэ кэлэр.
Бу икки өрүттэри арыыйда киэҥник арыйыахпыт:
1. Оҕону иитии диэн улахан киһи үчүгэй диэн ааттыыр быһыы-ларын оҥотторон, бэйэтэ көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн үөрэтэн иһии-тэ ааттанар. Оҕо бу үтүктэн үчүгэй быһыылары үгэс оҥостунан иҥэринэн иһиитэ ийэ кутун үөскэтэн, иитэн иһэриттэн улааттаҕына үчүгэй, киһилии быһыылаах буоларыгар тириэрдэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата олус түргэнник сайдар. Саҥаны билэн биирдэ оҥордор эрэ өйдөөн, онтуката үгэс буолан иһэриттэн ийэ кута иитиллэн иһэр. Төһө элбэх үчүгэй үгэстэри иҥэринэн иһэриттэн ийэ кута иитиллэр, өйө-санаата мунньуллар.
Оҕону кыра эрдэҕинэ көрө-истэ сылдьан куһаҕан быһыыны оҥоро-рун сонно тохтотоллор. Ол барыта оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр оҥорор быһыыта сонно үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн иһэрин тохтоторго аналланар туһалаах быһыы буолар. Биир эмэ куһаҕан быһыыны оҥоро үөрэнэн хааллаҕына, онто эмиэ үгэс буолан иҥэн хааларыттан көннөрөн үөрэтии уустугуран хааларын иһин тохтотууну уонна атыҥҥа аралдьытыыны туһаналлар. Куһаҕаны оҥорууттан үөскээн хаалбыт куһаҕан үгэһэ куһаҕанын биллэрэн, умуннаран, хаалларан баран саҥа, үчүгэй үгэһи үөскэтэн иҥэрэн биэрдэххэ эрэ, куһаҕан үгэс уларыйара, тупсара ситиһиллэр.
Сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитиигэ улахан суолтаны биэрэннэр, киһи буолууну ситиһиннэрэн, киһилии быһыылары оҥорор, үлэни сөбүлүүр үчүгэй, көрсүө, сэмэй майгылаах оҕону улаатыннараллар.
2. Оҕо 6 сааһын кэнниттэн салгын кута сайдан барар. Бу кут сайдан иһиитин оҕо умнубат буолуута үөскээн иһэриттэн арааран билиллэр. Сарсын тугу оҥоруохтааҕын умнубат, өйдөөн толорор кэмэ кэллэҕинэ салгын кута сайдан иһэрэ быһаарыллар.
Үөрэх диэн тугу саҥаны көрбүтү, истибити умнубакка өйдөөн иһии уонна ону хатылаан оҥорон, элбэхтэ боруобалаан көрөн билиигэ кубулутуу ааттанар. Ол аата үөрэх умнуллубат буолууга тиийдэҕинэ, билиигэ кубулуйар. Элбэхтэ боруобаланан, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллан билиигэ кубулуйуор диэри табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбэҕиттэн, үөрэх киһи олоҕор дириҥник сыаналаммат, үгүстүк быстах быһыыны оҥорууга тириэрдэн кэбиһэрэ биллэр.
Арай өссө элбэхтэ хатыланан, үчүгэйдэрэ таба быһаарыллан үгэскэ кубулуйбут үөрэхтэри, билиилэри сахалар сиэри үөскэтэн туһаналлар. Үчүгэй быһыылар үгэскэ кубулуйан сиэри үөскэппиттэригэр саҥа оҥорор быһыылары тэҥнээн көрөн оҥордоххо таба буолара элбиир.
Салгын кут үөрэнэр. Тугу билбитин, көрбүтүн билиигэ кубулутан мунньунан иһэр. Салгын кут өйө-санаата билии эрэ буолан, үгэскэ кубулуйа илигиттэн киһи өйүттэн көтөн хааларын сахалар арааран билэн “Өй көтүүтэ” диэн үөрэҕи айбыттар уонна салгын кут билиитин сэрэхтээхтик туһанары эрэйэллэр.
Оҕону иитиигэ сиэри тутуһуу ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сахалар оҕону сөбүлээн, таптаан иитэллэр, сымнаҕастык, бэйэлэрин үтүгүн-нэрэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэллэр. Оҕо сыыһаны оҥордоҕуна көннөрөн, табатык оҥорорго эбиискэ үөрэтэн биэрэн иһиини туһа-наллар. Өй-санаа бытааннык сайдар, оҕо өр кэмҥэ үөрэнэн тугу барытын табатык оҥорору ситиһэр. Үөрэҕи билиигэ кубулутан баран өссө уһуннук дьарыктанан үгэс оҥостунуу умнуллубат буолууну үөскэттэҕинэ эрэ кыаллара уһун кэми ылар.
Үөрэтии оҕо майгынын уратыларын таба туһанара табыллар. Биир эмэ кытаанах майгылаах, мэник оҕо төрөппүттэр чыпчархайы туттал-ларыгар тириэрдиэн сөп. Чыпчархай чаҕытарынан, эккэ-сииҥҥэ кыра ыарыыны оҥорорунан, этэ-сиинэ баарын уонна ыалдьарын биллэрэ-ринэн туһанан оҕо сыыһа-халты тутуннаҕына тохтоторго улаханнык туһалыыр. Итини тэҥэ, чыпчархай дьайыыта оҕо этэ-сиинэ ыалдьарын биллэрэн, харыстанар санаатын улаатыннаран сыыһа-халты туттуна-рын суох оҥорор. Оҕо сыыһаны, куһаҕаны оҥорорун чыпчархайы туһанан тохтотон баран сүбэлээн, көннөрөн, тупсаран биэрэн истэххэ, үөрэтии табыллара ситиһиллэр.
Оҕо өйө-санаата саҥаны билиилэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр. Ол иһин билиэн-көрүөн, үөрэниэн баҕарар санаата улаатан биэрэр. Бу баҕа санаатын аһара хам баттаабакка, сөптөөх суолунан салайан биэрэн үөрэтиини көрсүө, сэмэй төрөппүттэр табан туһаналлар.
Оҕо аһара барар өйө-санаата, ол-бу саҥаны айыыны оҥоро сатыы-ра хаһан баҕарар элбэх. Ол иһин “Аһара барыма”, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн, киһи быһыытын аһара барарын хаач-чахтаан сахалыы таҥара үөрэҕэ үөрэтэринэн сиэри тутуһара уонна киһи буолууну ситиһэр кыаҕа улаатар.
Онон оҕону иитии, үөрэтии сиэри тутуһан баран истэҕинэ оҕо билиини иҥэринэрэ кэмигэр кэлэн иһэрэ ситиһиллэр. (1,38).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.