Остуоруйа сабыдыала

Уһун үйэлэр тухары нуучча дьоно туох саҥа олоххо киирбитин, сайдыы ситиһиллибитин Европаттан ылынан иһэллэрэ олус элбэх этэ. Ол эрээри, Европаттан хоту диэки, улахан тымныылаах, киэҥ-куоҥ, суола-ииһэ куһаҕан дойдуга олороллоруттан Россияҕа саҥаны айыыны оҥоруулар, сайдыыны ситиһиилэр эмиэ хойутаан кэлэллэригэр, олоххо киирэллэригэр тиийэллэр. Ол да буоллар нууччалар Европа дьонун баһыйан, эрдэлээн сайда охсоору үйэлэрин тухары дьулуһаллар. Кинилэр ити дьулуһууларын ыра, баҕа санаала­рыгар кубулутаннар, араас элбэх аптаах остуоруйа кэпсээн оҥорон кыра оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн улаатыннараллар.

Оҕолору иитиигэ куһаҕаҥҥа, куһаҕан быһыыны оҥорууга үөрэтэр остуоруйа буортуну оҥорорун бары төрөппүттэр уонна учууталлар сахалыы Кут-сүр үөрэҕин туһамматтарыттан билигин да билэ иликтэр. Албын, сымыйа, эмискэ баайы-малы булуу уонна соҕотохто байыы-тайыы, тупсуу, көнүү туһунан аптаах остуоруйалар оҕо өйүгэр-санаатыгар хай­дах куһаҕаннык дьайалларын мин быһаараммын бар дьоммор тириэрдэр кыахтанным.

Со­рох чинчийээччилэр Россия дьонун өйдөрүн-санааларын уратыларын та­ба көрөннөр, биһиги санаабытыгар олус сөптөөх быһаа-рыылары оҥороллор: “Но по существующей в России вере в хорошего и доброго руководителя большая часть элек­тората - простые избиратели ждут от президента некоего сказочного чуда. Придет, дескать, добрый царь, потекут молочные реки с кисель­ными берегами и можно будет не пахать, и не сеять, а стоять наго­тове с большой ложкой”. (1,6). Бу быһаарыы олус табатыттан оҕолору үөрэтиигэ албын, аптаах остуоруйалар сабыдыаллара лаппа улахана уонна ураты куһаҕана  быһаарыллан тахсар. Оҕо бэйэтэ үлэлээн-хамсаан туһалааҕы оҥосторун оннугар, ким эрэ бэлэми аҕалан биэрэрин кэтэһэр киһи буола улаатарын албыны кэпсиир аптаах остуоруйалар оҕолор кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара иитиллэр кэмигэр иҥэрэн кэбиһэллэр. Бу куһаҕан үгэс үөскээн хаалбыта оҕо улааппытын да кэннэ дьайыыта тиийэринэн ким эрэ аҕалан биэрэр бэлэмин кэтэһэ сылдьара суох буолан хаалбат.

Саҥа сайдан иһэр сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар тугу билбитин-көрбүтүн иҥэринэн, уурунан иһэр уратылааҕын уонна бу кут киһи олоҕун устата дьайа сылдьарын быһаарыыта аптаах остуоруйалары элбэхтик истибит оҕолор, улаатан да баран тугу барытын аптаах остуоруйа курдук саныылларын бырахпаттарын биллэрэр. Оннооҕор хас саҥа дьыл аайы көрдөрүллэр “Ирония судьбы” киинэ киһи олоҕун оҥосторугар итирэн баран ордук табылларын Россия эдэр дьонугар барыларыгар биллэрэр. Хас сыл аайы бу киинэни көрдөрүү, итирии дьон өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥпитин, олохторун оҥостуохтаах эдэрдэр элбэхтик үтүктэннэр, итириэхтэригэр диэри арыгыны иһэллэриттэн арыгыһыттар элбииллэрин быһаарар.

Бу кыра эрдэхтэриттэн элбэхтик кэпсэнэн үгэс буолан хаалар аптаах остуоруйалар куһаҕан дьайыыларыттан Россия дьоно олус түргэнник, аптаабыт курдук бары баҕа санааларын ситиһэ охсуох­тарын баҕараллара кырдьык, баар суол. Биир киһи олоҕун устата хаһан да кэлбэт, албын коммунизмы тута, олоххо киллэрэ сатааһын биһиэхэ, Россияҕа эрэ тахса сылдьыбыта. Ити омуннаах баҕа санаа оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсуйарыгар ийэтэ эбэтэр иитэр-үөрэтэр киһитэ кыра эрдэҕинэ аптаах остуоруйа кэпсээни элбэхтик кэпсиирэ улахан куһаҕан оруолу ылар. Бу сымыйа, аптаах дьон туһунан остуоруйаларга киһи араас ап-хомуһун, албыннааһын көмөтүнэн баайы-малы онтон-мантан булан эбэтэр бэлэхтэтэн ыла охсон, баай киһи буола, олоҕо көнө охсоро кэпсэнэл­лэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ олоххо туох да сыһыана суох, сымыйа, албын остуо­руйалары кэпсээн кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар албыны, сы­мыйаны иҥэрэн биэрии оҥоруллар. Ити иҥмит үгэстэр, өй-санаа түмүгүнэн оҕо улаатан да баран, дьон олоҕун аптаах остуоруйа курдук, олус түргэнник уларыта ох­суон баҕарара, эмискэ, түргэнник халлаантан түһэрэн байа-тайа сатыыра хаһан да хаалан хаалбат.

Ити албын остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллэр баҕа санаалар үгэскэ кубулуйбуттара нуучча норуотугар олус күүскэ иҥэн, олох-суйан сылдьаллара бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтэр. Россияҕа үлэ-хамнас кыайан сайдыбата, бу албын остуоруйалар сабыдыаллара улаханыттан буолар. Ол албын баҕа санаа­лар туолууларын туһунан кэпсиир остуоруйалары маннык бөлөхтөргө араарыахха сөп:

1. Ханна эрэ, сэриилээн тиийэн кыаттарбыттары өлөр­төөн, баайы-малы босхо булунууну, атын дьон баайдарын-малларын ылан туһанан байа охсууну, элбэх баай көмөтүнэн тугу да үлэлээ­бэккэ сынньалаҥнык олорууну кэпсиир остуоруйалар. (2,61).

2. Аптаах киһи эбэтэр туох эмэ атын, өссө улахан аптаах көмөтүнэн баайы-малы дэлэччи баар оҥорууну, булууну кэпсиир уонна ол баай-мал көмөтүнэн ыһан - тоҕон, ыраахтааҕы курдук олорууга ыҥырар остуоруйалар. (3,67).

Бу аптаах остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллэр сымыйа, албын өйдөр-санаалар оҕо ийэ кутугар иҥэллэр уонна бу киһи улааппытын кэннэ, кини өйүгэр баҕа санаалар буолан киирэллэр. Оннукка үөрэммит киһи улаатан да баран итинник, оҕо эр­дэҕинээҕи баҕа санааларыгар оҕустара сылдьара хаһан да хаалбат. Биир оннук умнуллубат баҕа санаанан - хайдах эмэ гынан олус түр­гэнник байа-тайа охсубут киһи диэн буолар. Бу баҕа санаа кэлин ырыынак кэмигэр олус тэнийдэ. Оҕолор барылара итинник баҕа санааларга оҕустаран хааланнар үлэлээбэккэ, эрэйдэммэккэ эрэ тугу барытын халлаантан түһэрэн ылыахтарын баҕараллара аһара улаатта.

Бу баҕа санаалар бэйэлэрэ олус үчүгэй баҕа санаалар эрээрилэр, хайдах ситиһиллэллэриттэн көрөн улахан уратыланан тахсаллар. Ол курдук, эмискэ байыы-тайыы диэн бэрээдэктээх, сокуоннары туту-һар, үлэлии-хамсыы сылдьар киһи дьиҥнээх олоҕор хайдах да табыллыбат, кыаллыбат быһыы буолан, бу остуоруйа байыыта эдэр киһи олоҕун сыыһа суолга үтүрүйэр, куһаҕан айыыны, уорууну, халааһыны оҥотто­рор майгы буолар. Эдэр киһи тугу да үлэлээбэккэ эрэ эмискэ байа­-тайа охсоору, тиэтэйэн, ыксаан, быстах суолга киирэн, айыыны-хараны оҥо­роро элбээн хаалар. Бу албын, сымыйа остуоруйалар быһаччы сабыдыалларыттан биһиэхэ, эдэрдэр уоруулары уонна халааһыннары оҥороллоро элбээтэ.

Уһун кэмҥэ үлэлээн-хамнаан, элбэх үчүгэйи оҥорон баайы-малы мунньунуу диэ­ни уһун үйэлээх сахалар хайгыыллар. Дьон-аймах боч­чумнаах өттө эмискэ, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, халлаантан түс­пүт харчыны, баайы букатын сөбүлээбэттэр.

Саха дьонун өстөрүн хоһооно: “Тыалынан киирбит, холоругунан тахсар” диэн баара, эмискэ байыыны-­тайыыны сирэргэ, сөбүлээбэккэ үөрэтэр. Киһиэхэ эмискэ кэлбит баай, баҕар бэйэтигэр быстах кэмнээх үчүгэйгэ, санаата туолуутугар ти­риэрдибитин, сынньата сытыарбытын да иһин, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар биллэр куһаҕаны оҥорор. Оҕолоро: “Киниэхэ бэлэм баай түспүтэ, биһиэхэ эмиэ түһүөҕэ”,- диэн өйдөбүлгэ киирэннэр бэйэлэрэ үлэһитэ суох, бэлэми эрэ кэтэһэр дьон буола улаатан хаалыахтарын сөп.

Киһи маҥнайгы өйүн-санаатын, ийэ кутун кыра сылдьан ийэтиттэн, эбэтиттэн истибит остуоруйалара, кэпсээннэрэ уонна кинилэри быһач­чы үтүктүүтэ төрүттүүллэр. Нуучча норуотун саамай таптыыр, сөбүлүүр суруйааччыта А.С.Пушкин сурукка киллэрбит остуоруйата “Сказка о царе Салтане, о сыне его славном и могучем богатыре князе Гви­доне Салтановиче и о прекрасной царевне Лебеди” диэнэ Россия оҕоло­рун иитиигэ, үөрэтиигэ олус улахан куһаҕан сабыдыалы оҥороро Кут-сүр үөрэҕинэн чуолкайдык дакаастанар буолла.

Бу остуоруйа сүрүн геройа Гвидон кинээс биллибэт сиргэ тиийэн аһара байар, бүтүн куораты бас билэр, ыллыы-ыллыы көмүс эриэхэни хастыыр тииҥи кытта булунар, тугу баҕардаргын эрэ булан аҕала ох­сор аптаах Куба сарыабынаны кэргэн ылар. (3,83). Маннык бэлэм­ҥэ туох да эрэйэ, үлэтэ-хамнаһа суох байыы-тайыы кыра оҕолор өй­дөрүгэр-санааларыгар туруору киирэн иҥэн хааларыттан, бу киһи улаатан да баран соҕотохто, тугу да үлэлээн, оҥорон таһаарбакка эрэ, ханна эрэ тиийэн баайы халлаантан түһэрэн ылан, аһара байа охсон хаалыан баҕара саныы сылдьарга иитиллэр. Кини ханна эмэ ыраах тиийэн, бэйэтин кыра эрдэҕинээҕи баҕа санаатын ымыытын булуон баҕарара хаһан даҕаны хаалан хаалбат.

Россияҕа үлэ-хамнас кыаттарбата, бу албын, сымыйа остуоруйаларынан оҕолор өйдөрүн-санааларын толорууттан үөскүүрүн билбэ-тэҕэ буолааччы элбэх. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн, туһа киһитэ буолан үлэни үгэс оҥостубатаҕына, улаатан баран үлэлии үөрэнэрэ улахан уустуктары үөскэтэрин тэҥэ, уһаан хааларын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ төрөппүттэргэ тириэрдэр.

Остуоруйаларга элбэхтик ахтыллар саллаат араас абы-хомуһуну туһанан олус баай дьахтары булан кэргэн ылан байан-тайан олороро эдэр уолаттары кини курдук буолууга ыҥырар. (2,87).

Оҕо кыра эр­дэҕинэ ийэ кутугар иҥэн олохсуйбут баҕа санаата үйэтин тухары дьа­йа сылдьар диэн сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Киһи улааппытын да кэнниттэн, бу баҕа санаата син-биир кини өйүгэр-санаатыгар киирэн дьайа сылдьар. Аһара баай, аптаах “Куба са­рыабынаны” була охсон кэргэн ылыы эбэтэр эмискэ, хантан эрэ булан-талан байыы-тайыы Россия уолаттарын биир баҕа санаалара буолан иҥэн сылдьар.

Сайдыыта суох, мөлтөх экономикалаах дойдуга олорон эрэ олоххо кыайан киирбэт ыра, баҕа санааларынан туолбут эдэр дьон, эмискэ байа-тайа охсоору олох чэпчэки өттүн тутуһаннар уоруу уонна халааһын, талааһын диэки халыйан хаалыылара үксээн иһэр. “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно өй-санаа сайдыытын ити уратытын арыйар. Билигин Россия эдэр дьонун өйдөрө-санаала­ра буорту буолуутун, үлэ-хамнас сатарыйыытын биир биричиинэтэ сахалыы Кут-сүр үөрэҕинэн ити курдук быһаарыллар.

Бу остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллибит эмискэ байа-тайа ох­сон ыраахтааҕы курдук киэҥник, дэлэгэйдик олоруу өйдөбүлэ Россия хас биирдии киһитигэр иҥэн сылдьар. Урукку кэмҥэ бу баҕа санаа үөскээһинигэр ыраахтааҕы олус баайа-талыма олук буолара. Ол кэмҥэ көннөрү дьон баҕа санааларын муҥура ыраахтааҕы курдук байыы буолара саар­баҕа суох быһаарыллар этэ.

Эмискэ байыы, тупсуу диэн баҕа санаа сайдан, кэҥээн иһии­титтэн республиканы олус түргэнник сайыннара охсуу диэн өйдөбүл үөскээн ыарыыга кубулуйарынан билиҥҥи салайааччылар бары кэриэтэ, бу ыарыынан ыалдьа сылдьаллар. Россия государствотын бары салайааччылара итинник ыарыынан ыалдьаллар этэ. Оннооҕор В.И.Ленин аһара сайдыыны бэйэтин үйэтигэр си­тиһэ охсон, коммунизмы тутуон дьиҥнээхтик баҕарар этэ. Атын да са­лайааччылар бары остуоруйа дьоруойун курдук түргэн сайдыыны ситиһэ сатаабыттара биллэр. И.В.Сталин коллективизацияны оҥоро охсон, тыа хаһаайыстыбатын өрө тарда сатаабытын содула бу кэмҥэ диэри дьайар. Н.С.Хрущев кукурузаны сиргэ барытыгар үүннэрэ охсон ССРС дьонун ба­рыларын уонна сүөһүлэри эмиэ тото аһатаары оҥостубута эмиэ табыллыбатаҕа. “80-с сыллар­даахха коммунизмҥа олорор буолуохпут” диэн лозуну оччотооҕу кэмҥэ саарбахтыыр киһи суох курдук этэ. Бары улахан учуонайдардыын, хас да үрдүк үөрэхтээхтэрдиин уонна хара үлэһит­тэрдиин кырдьык-хордьук кэтэһэ сылдьыбыппыт баар этэ.

Б.Н.Ельцин дьон олоҕун барытын эргитэ тута охсон аҕыйах сылынан демократияны олох­туу сатаабыта. Аатыра сылдьыбыт экономист Г.Яблинскай оннооҕор Россия экономикатын 500 хонугунан көннөрүөхпүт диэн аналлаах программа оҥорон өрө тута, сир аайы далбаатана сылдьыбыта. Итинник санаалар барылара олоҕу аптаах остуоруйа курдук санааһынтан үөскээн тахсар өйдөбүллэр буоланнар олоҕу олус тиэтэ­тэллэр, аптаабыт курдук тупсара сатыыллара кыайан ситиһиллибэккэ хаалан дьон санааларын түһэрэллэр. Олус эмискэ байан-тайан, ыһылла сылдьар харчыланан баран, ыраахтааҕы курдук олоруу, нуучча дьонун баар-суох баҕа санаалара буолан сылдьаллар. Ити баҕа санаалары кинилэргэ кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ куруук кэпсиир аптаах остуоруйалара уонна аҕыйах, үтүктэ, батыһа сатыыр аһара баай дьон көрдөрөр холобурдара үөскэтэллэр. Оҕо улаатан иһэн хаппыысталар быыстарыттан да булуллубатаҕын, бары-барыта босхо буолан “коммунизм” да кэлбэтин, төрөппүттэрэ ыраахтааҕы курдук байбатахтарын, син биир билэригэр тиийэр. Кыра эрдэхтэринэ итинник албыҥҥа үөрэппиттэрин билбитэ таах хаалан хаалбат ийэтигэр, аҕатыгар эбэтэр үөрэппит дьонугар итэҕэйбэтин, эрэммэтин үөскэтэр. Оҕо төрөппүтүн итэҕэйбэтэ киниэхэ олус улахан охсууну оҥорор. Онтон сылтаан улахан дьону букатыннаахтык итэҕэй­бэт буолан хаалыытыгар тириэрдиэн сөп. Улаатан иһэр оҕолор бэйэлэ­ригэр тиийиниилэрэ төрөппүттэрин, аймахтарын олохторуттан тутулук­таахтарын суруйааччылар бэлиэтииллэр. (4,9).

Оҕолор улаатан, өй­дөрө-санаалара ситэн истэҕинэ, кыра эрдэхтэриттэн улаханнык албын­ныы сылдьыбыттарын билэр кэмнэрэ кэлэн, итинник сыыһа туттууга тиийиэхтэрин уонна өйдөрө-санаалара туруга суох буолан “Трудные подростки”, “Маргиналлар” диэннэргэ кубулуйан хаалан улаханнык эрэйдиэхтэрин сөп.

Нуучча норуота туруктаах өйүн-санаатын булбата барыта ити аптаах остуо­руйалартан саҕаланар. Оҕолорго сахалар Кут-сүр үөрэх-тэрин туһанан кыра эрдэхтэриттэн ийэ куттарыгар олоххо сөптөөх өйү-санааны олохсутан, өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын ситиһии, аан маҥнай төрөппүттэрин курдук үлэни-хамнаһы кыайа­-хото үлэлиири, киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэҕэс-сайаҕас, чиэһинэй май­гыны иҥэрэр ордук туһалаах буолуо этэ. Россияҕа эйэлэһии майгына эргийэригэр биир мэһэйинэн, уһун үйэлэр тухары биир сиргэ олорор, бииргэ үлэлиир омуктарын дьонун харса суох кыдыйыы туһунан элбэх үлүннэриилээх остуоруйа кэп­сээннэри оҥорон үөрэх кинигэтигэр киллэрэн суруйуу буолар. (5,67).

Улаатан иһэр ону-маны билэ-көрө сатыыр оҕолору маннык үөрэтии, былыргы, хараҥа үйэлэргэ сыыһа-халты туттуулар баар буола сылдьыбыттарын умуннара сатыыр оннугар, үлүннэрэн көрдөрүү, омуктар эйэ­лээхтик бииргэ олорууларыгар көмөлөспөт.

Дьадаҥы дьон ортолоругар аҕыйах аһара баай дьон бааллара ыраах­тааҕы курдук баайдык олоруу диэн өйдөбүлү үөскэтэр уонна үчүгэйдик умналаабыт да киһи туохха эмэ тииһинэрин эмиэ көрдөрөр. Ыраахтааҕы баай-талым олоҕун туһунан остуоруйалар олус элбэхтэрэ, дьадаҥы дьон са­нааларыгар кинилэр курдук олоруу  баҕа санаатын, өйдөбүлүн үөскэтэр. Дьадаҥы да дьон эмискэ байдахтарына, ыраахтааҕы курдук хамнанан баайдарын со­тору ыскайдаан бүтэрэллэрэ элбэх кэпсээннэргэ суруллар. (6,381).

Эмискэ байыыга-тайыыга ыҥырар, үөрэтэр остуоруйалар улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын буорту оҥороллоро сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэри­нэн сөптөөхтүк дакаастаналлар. Оҕо өйүн-санаатын хайдах харыстаан, аһара ыыппакка эрэ улаатыннарары сахалар кырдьаҕастара урут билэллэр, туһаналлар этэ. Оҕолорун кыра эрдэхтэринэ бэйэлэрэ эрэ көрөн-истэн, иитэн улаатыннараллара, “Хара харахтаахха көрдөрбөккө”, албыннаабакка, сымыйалаабакка, олохторугар туох баарынан, кырдьыгынан, ханнык баҕарар олоххо көрсүллэр ыара­ханнары тулуйарга уонна үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрэ, киһилии майгылаах, бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон буола улааталларын ситиһэллэрэ. Оҕо баҕа санаатын аан маҥнай бэйэлэрин курдук буолууга салайан тугу оҥороллорун барытын үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитэллэрэ уонна үөрэтэллэрэ. Кыра эрдэҕинэ маннык үөрэтэн ийэ кутугар үчүгэй үгэстэри иҥэрэн кэбистэххэ, оҕо улаатан баран сайдыыны бэйэтэ ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатарын туһана сылдьаллар.

Кэнники кэмҥэ аҥардастыы арҕааҥҥы омуктар, нууччалар үөрэхтэрин үтүктүүттэн сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии туһу­нан үөрэхтэрэ олох даҕаны умнууга хаалан сылдьаллар. Мин сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕин олохтооммун уонна бары үлэлэрбинэн ити улахан халыйыыны көннөрө сатыыбын. Арҕааҥҥы өй-санаа үөрэхтэрэ киһи куттара тус-туспаларын уонна хайдах сайдан иһэллэрин билбэттэриттэн оҕо ийэ кута сайдарын, үгэстэринэн иитиллэрин  хаалларан кэбиһэллэриттэн оҕолору кыра эрдэхтэринэ оонньото эрэ сылдьыы уонна атаахтатан иитии биһиэхэ эмиэ тарҕанан сайынна.

Арай төрөп­пүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн аан маҥнай ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон ииттэхтэринэ уонна улаатан истэҕинэ бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран үлэлииргэ үөрэттэхтэринэ ити сыыһа хайысха көнөн барар кыахтаах. Ийэлэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ төрөөбүт тылларынан саҥарарга кыһанан үөрэттэхтэринэ эрэ саха тыла сүтэн, симэлийэн хаалбата ситиһиллэр.

Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук буолан, кини үөрэҕин, үлэтин-хамнаһын кыайа-хото баһылаан эрэ баран салгыы сайдан, атын сиртэн, дьонтон үөрэҕи-билиини салгыы ылынан барыытын ситистэххэ оҕону иитии уонна үөрэтии сөптөөхтүк, олохтон тутулуктаахтык салгыы баран иһэрин хааччыйыан сөп. (7,99).

Туһаныллыбыт литература.

1. Василиса Прекрасная. Русские народные сказки. / Составитель и художник Власов О.М. - Спб: Санкт-Петербургский комитет Союза литераторов России, ЭТО "Экслибрис", 1993. - 120 с.

2. В.И.Даль, А.С.Пушкин. Чудесный ларец. Сказки. Загадки. Пос­ловицы. / Рисунки В.Конашевича. - Москва: Молодая гвардия: Фонд им. И.Д.Сытина: Роскнига, 1994. - 159 с.

3. “Туймаада саҥата” хаһыат. N 18. 18.05.2001.

4. Газета “Якутск вечерний”, N 25. 22 июня 2001 г.

5. Е.Н.Леонович. Родная словесность. Книга для чтения для вто­рого года обучения в начальной школе. Под ред. М.Р.Львова. - Ч.2. Москва, 1995. - 336 с.

6. В.Я.Шишков. Угрюм-река: Роман в 2-х томах. Т.1.(Переизда­ние).- Якутск, Кн. изд-во, 1982. - 480 с.

7. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.