Кубандык көрүдүөрэ
Кубандык/Оренбург көрүдүөрэ (нууч. Кувандыкский/Оренбургский коридор, башк. Ҡыуандыҡ/Ырымбур коридоры, каз. Қуандық/Орынбор дәлізі) диэн Оренбург уобалаһын Гай уонна Кубандык оройуоннарын бэлиэтиир геополитика термина. Кубандык көрүдүөрэ Башкортостаны уонна Казахстаны бэйэ бэйэлэриттэн араарар. Бу термины АХШ политолога Пол Гобл 2013 сылга билим туһаныытыгар киллэрбитэ. Гобл санаатынан Башкортостан Казахстанныын кыраньыыссаластахтарына Москва Сибииртэн арахсар кутталланар уонна Башкортостан тутулуга суох ил буолар кыахтанар. Башкортостаны кытта Итил-Ураал атын биэс республикалара эмиэ босхолонор tesacai кыахтаналлар. 2019 сылга Көҥүл Итил-Ураал хотоһут хамсааһына Гай уонна Кубандык оройуоннарын Башкортостан Республикатын иһилигэр төннөрөр кэрэх диэн республика баһылыгар Радий Хабировка ыҥырыыны таһаарбыта.
Историята[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1918 сылга Арассыыйа империятын эстиитинэн туһанан башкирдар уонна казахтар ил республикаларын тэринэллэрин туһунан биллэрбиттэрэ. Оренбург хото казах омук босхолонуутун хамсааһынын (Алаш партията) биир тутаах киинэ буолбута. 1918 сыл балаҕан ыйыгар Уфаҕа казах уонна башкир түспэлэрин ил мунньаҕа буолбута. Мунньах сүрүн ыйытыга икки омук федерациятын тэрийээһинэ этэ. Бу кэмҥэ казах уонна башкир сирдэрэ бүтүн кыраньыыссалаахтара. Большевиктар хотоһут сэриитигэр кыайбыттарын кэннэ икки омук көҥүл республикаларын оннугар РСФСР иһилигэр киирэр автономиялаах сэбиэт республикалара тэриллибиттэрэ. Оренбург Казах АССРын киин хотото буолбута. 1925 сылга большевик дьаһалтата Оренбург губерниятын Казахстан иһилигиттэн таһааран РСФСРга биэрбитэ. Бу курдук икки түүрк республикатын араарар "Оренбург көрүдүөрэ" үөскээбитэ. Кэлин бу көрүдүөрү эбии кэҥэппиттэрэ. Арассыыйа киин уобаластарыттан нууччалары көһөрөн аҕалан олохсутуу ыытыллыбыта. СССР 1936 сыллааҕы конституциятынан сорох автономиялаах республикалар статустара сойуустаах таһымҥа дылы үрдэтиллибиттэрэ. Бу ахсааныгар Казахстан киирбитэ. Конституцияҕа суруллубутунан сойуустаах республикалар СССР иһилигиттэн көҥүллүк тахсар төрүннээхтэрэ. Бу төрүнү туһанарга биир модьук баара - сойуустаах республика тас дойдулуун быһа кыраньыыссалаах буолуохтаах. "Оренбург көрүдүөрэ" баар буолан Башкортостан РСФСР иһигэр автономиялаах республика быһыытынан хаалан хаалбыта. 1991 сылга СССР эстибитин кэннэ Казахстан тутулуга суох ил буолбута. РСФСР Арассыыйа Федерацията буолбута. 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар Башкортостаҥҥа уонна Арассыыйа Федерациятын атын республикаларыгар "суверенитеттар парадтара" буолбуттарын да иһин ким да кыайан босхоломмотоҕо.