Оонньооботох оҕо саас

Оонньооботох оҕо саас диэн этиини сэрии кэмин оҕолоро ыарахан олоҕу ааспыппыт диэн санааларыттан үөскэппиттэр.

Сэбиэскэй былаас кыайбытын кэнниттэн өй-санаа, таҥара үөрэҕин бырахпыттара, туһата суоҕунан ааҕан хаалларбыттара. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр дьон санаатын күүһүрдүүгэ таҥара үөрэҕэ туһатын И.В.Сталин билэн православнай таҥара дьиэлэрэ үлэлииллэрин көҥүллээбиттэрэ.

Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин билбэт, туһаммат бэлиэнэн сэрии иннинэ төрөөбүт дьон оҕо сааспытыгар оонньооботохпут диэн хом санаалаах сылдьаллара буолар. Кинилэр аныгы, атаахтык иитиллэр, оонньооһунунан эрэ дьарыктанан улаатар, үлэҕэ-хамнаска үөрэммэт оҕолору ордугургуур быстах санааларыгар оҕустаран итинник этиниигэ тиийэллэр.

Эстибит сэбиэскэй былаас саҕанааҕы бэлэми үллэстии өйө-санаата билигин да кырдьаҕас дьоҥҥо иҥэн сылдьар. Оҕо эрдэхпитинэ элбэхтик үлэлээбиппит, оонньооботохпут диэн этэннэр эбии көмө эрэйэллэр, көрдүүллэр. Кырдьык да сэрии ыарахан кэмнэригэр оонньооботох оҕо саастаах, элбэхтик үлэлээбит көлүөнэлэр өй-санаа үөрэҕин, оҕо куттара сайдыыларын уратыларын билбэттэриттэн итинник хом санааҕа түһэн сылдьаллар.

Кинилэр олохторун киһи быһыылаахтык, сиэри таһынан барбакка, куһаҕан быһыылары оҥорбокко уһуннук олорбуттарынан, элбэхтик үлэлээбиттэринэн киэн тутталлара кырдьык сөп. Үлэлиир-хамсыыр саастарыгар сыыһа-халты туттунан, быстах быһыыга элбэхтик түбэһэллэриттэн ахсааннара аҕыйах, билиҥҥи, кыра эрдэхтэринэ элбэхтик оонньоон-көрүлээн, атаахтаан улаатарга тиийбит эдэрдэргэ холоотоххо, кырдьаҕастар үөрүөхтэрин сөп этэ да, өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн хомойо сылдьар курдуктар.

Сэрии кэмин ыарахан олоҕо дьайыытыттан кыра саастарыттан үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн бары араас үлэни барыларын кыайа-хото, үчүгэйдик үлэлии үөрэммиттэригэр, киһилии, үчүгэй, аһыныгас майгыламмыттарыгар өй-санаа үөрэҕин биллэхтэринэ улаханнык махтаныахтарын сөп этэ.

Сэрии кэнниттэн төрөөбүт оҕолор олох саҥа көнөн эрэрин билэн улааппыттара. Кыра эрдэхтэн уһуннук оонньото сырытыннарбат, куруук үлэлэтэр аҕа соччо сөбүлэммэт. Билигин кэлэн сааһыран олорон аҕа кытаанах, элбэхтик үлэлэтэр эбитэ үчүгэйин, бары үлэни барытын сатыырга, кыайа-хото үлэлииргэ үөрэппит эбитин хойутаан да буоллар билэн улахан махталы тириэрдиллэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо ийэ кута кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата олох кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри кэмҥэ үөскээн олохсуйарын быһаарар. Онтон бэйэтэ умнубакка өйдөөн хаалар кэмиттэн ыла саҕалаан үөрэҕи-билиини ылынан салгын кута сайдан барар. Ийэ кута, төрүт өйө-санаата сайдар кэмигэр үлэлиир-хамсыыр туһунан үгэстэр үөскээбиттэрэ киһини үйэтин тухары салайа сылдьаллар, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах буола улаатар. Оҕо эрдэххэ аҥардастыы оонньуу сылдьыы үлэҕэ-хамнаска үөрэммэтэх, тулуура, дьулуура суох, бэрээдэгэ мөлтөх киһини улаатыннарар.

Оонньооботох оҕо саастаах сэрии кэминээҕи көлүөнэлэр кыайа-хото, харса суох үлэлээннэр улахан сэрии алдьатыытын аҕыйах сылынан көннөрбүттэрэ, үлэҕэ-хамнаска элбэх саҥа ситиһиилэри оҥорбуттара. Элбэхтик үлэлээн, хамсанан, үчүгэй үөрүйэхтэри үөскэтинэн, сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэр кыахтаммыттара. Ол кэмҥэ Сэбиэскэй Сойуус чахчы сайдан, экономиката тупсан испит кэмэ баара, ас-таҥас сыаната чэпчээн иһэрэ. Оннооҕор Американы ситиэхпит диэн санааҕа кытта киирэ сылдьыбыттара.

Кэлин олох тубуста, бары-барыта «үчүгэй» буолла, тубуста диэн салайааччылар сымыйа этиилэринэн дьон өйүн-санаатын буккуйаннар уонна «айыы үчүгэй» диэн этэннэр ыаллар оҕолорун атаахтата, бэлэмҥэ үөрэтэ, аҥардастыы үөрэҕи эрэ эккирэтиннэрэ сатааннар, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт эдэрдэр улаатаннар, ханнык да үлэ көрүҥэ билигин кыаттарбат буолбутуттан сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ.

Кэлэр көлүөнэлэри иитии, үөрэтии өссө да көнө илигиттэн билигин ырыынак да кэмигэр үлэни-хамнаһы кыайар көлүөнэлэр үөскүү иликтэр. Үөрэхтэммит, мааны аатырбыт дьон куһаҕан, ыарахан, хара диэн ааттыыр үлэлэригэр атын, кэлии дьон эрэ үлэлиир буолан эрэллэриттэн ахсааннара сылтан сыл аайы элбээн иһэр.

Кыра эрдэхтэринэ аҥардастыы оонньуу, атаахтыы сылдьыбыт көлүөнэлэр сааһыран иһэн, дьонноро көрөн-истэн, харайан бүттэхтэринэ ханнык да үлэни кыайан үлэлээбэккэ, бичтии сылдьалларын ордорор, арыгыга ылларар дьон буолан хаалаллар. Куорат иһэ эдэр бичтэринэн толору. Арай хантан кэлэн маннык дьон баар буолан хаалалларын сөҕө санааччылар элбэхтэр. «Төрөппүттэрэ үйэлэрин тухары үлэ бөҕөнү үлэлээбиттэрин үрдүнэн оҕолоро ити буола сылдьар» диэн сэтэрии санааччылар эрэ бааллар.

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибититтэн уратылардаах буола сайдарын сахалар атаах уонна көйгө диэн үөрэхтэрэ быһаарарын билигин умнан, туһаммат буола сылдьыы оҕолор иитиилэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Кыра эрдэххэ көйгө буолуу туһалааҕын былыргы остуоруйалар, кэпсээннэр биһиэхэ тириэрдэ сатыылларын өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин билбэттэн аанньа ахтыбаттар, туһамматтар. Былыргы төрүппүт Эллэй Боотур талан ылан тоҕо Омоҕой Баай көйгө кыыһын кэргэн ылбытын уонна элбэх уолаттары төрөтөн улаатыннарбытын, сахалары сайыннарбытын таба өйдөөһүн ирдэнэр.

«Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этиини таба өйдөөн кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ туһаннахха омукпут күүһүрүө, кыаҕырыа этэ. Кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска эриллэн тулуурдаах, дьулуурдаах, ол аата өһөс майгылаах, көрсүө, сэмэй эдэрдэр элбэхтик, кыайа-хото үлэлээн омугу сайыннараллар, үлэни-хамнаһы тупсараллар. Үлэни-хамнаһы эдэрдэр кыайа-хото үлэлээбэт, сүрэҕэлдьиир буоллахтарына, атыттар, кэлиилэр кэлэн кыайа-хото үлэлээн, ахсааннара элбээн, үлэни-хамнаһы кыайар дьон сиртэн-дойдуттан үтүрүйэн, хоту диэки үүрэн бараллар.

Омугу сайыннарыы диэн үлэни кыайа-хото үлэлээһин, оҥорон таһаарыы эрэ буолар. Үөрэхтээһин, ырыа, үҥкүү омугу сайыннарыы буолбатаҕын өйдөөн, үлэни-хамнаһы өрө тутуллар.

Сэрии ыар кэмигэр элбэхтик үлэлээн улааппыт көлүөнэлэр билигин даҕаны кыахтара баарынан үлэлии-хамсыы, оҕолоругар, сиэннэригэр көмө буола сылдьаллар. Ол барыта кинилэр кыра эрдэхтэринэ үлэҕэ-хамнаска үөрэммиттэриттэн, оннук үгэс үөскээбититтэн тутулуктаах. Бэйэ олоҕун туһалаах уопутунан туһанан оҕолору, сиэннэри кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэттэххэ, кинилэргэ соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн үлэни-хамнаһы кыайар дьон буола улааталлар.

Сааһырбыт, билигин да үлэни-хамнаһы кыайар дьон оҕо сааспытыгар оонньооботохпут диэн өҥнүбэттэрэ ордук. Тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэни-хамнаһы кыайар буола улаатыы кыра эрдэххэ үлэлии үөрэммиттэн, оннук үгэстэр үөскээбиттэриттэн уонна сыыһа-халты туттубат, быстах быһыыга киирэн биэрбэт көрсүө, сэмэй майгыланыыттан быһаччы тутулуктааҕын арааран биллэххэ, урукку, ыарахан олоххо билигин кэлэн махтаныллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.