Омук сайдыыны ситиһиитэ
Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ омукка былыргылар, өлбүттэр өйдөрүн-санааларын киллэрэн биэрии буоларынан омук былыргы төрүт-тэрин харыстааһынын улаатыннаран уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэр аналланар. Итэҕэл бу өрүтэ сахалыы таҥара үөрэҕэ омукка саҥаны, туһалааҕы киллэрэн сайдыыны ситиһэригэр көмөнү оҥороро уонна аһара баран хаалыыга тириэрдибэтэ эрэйиллэр.
Саха омук сайдыыны ситиһиэн баҕарар. Омук сайдыыны ситиһэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэриттэн икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ, тэҥнэһиини тутуһа сырыттахтарына табыллар.
Сайдыыны ситиһиини киллэрии икки өрүттэрэ манныктар:
1. Омук дьонун этин-сиинин бөҕөргөтүү.
2. Өй-санаа сайдыытын ситиһии. Саҥаны, сайдыыны киллэрэр атын омук тылларын саҥарар тылыгар киллэринэн туһаннаҕына эрэ атыттартан хаалан хаалбакка сайдыыны ситиһэн иһэрэ кыаллар.
Олоххо уларыйыы, сайдыы киирэриттэн үөскүүр бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥэтэн ырытан көрүөхпүт:
1. Сайдыыны ситиһиигэ омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтө уонна ахсааннара эбиллэн иһэрэ улахан туһаны оҥорор. Ол иһин сайдан иһэр омук дьоно сахалар ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаннахтарына эрэ сайдыыны ситиһэллэрэ кыаллар.
Көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон омук ахсаанын элбэтэллэр. Ол курдук, аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи сыыһа-халты туттунан олоҕун бэйэтэ кылгатан кэбиһэрэ уустук кэмҥэ киирэн кэлэриттэн омук уопсай эбиллэригэр ханнык да туһаны оҥорбокко хаалар.
Дьон ахсаана эбиллэн иһэрэ биллэр баттааһыны оҥорон омук сайдыыны ситиһэр кыаҕын улаатыннарар. Элбээн иһээччилэргэ өссө үгүс араас барыта эрэйиллэр буолан иһэрэ атын, кэккэлэһэ олорооччуларга баттааһыны, үтүрүссүүнү үөскэтэрэ сайдыыны аҕалар.
Омук этэ-сиинэ бөҕөтө ахсаана эбиллэн иһэрин үөскэтэр. Эт-сиин бөҕөргүүрүн, тупсарын “Хаан тупсарыыта” диэн сахалар билэр, олох-торугар туһанар үгэстэрэ оҥорор. Туспа омук дьонуттан төрүүр бааһынайдар эттэрэ-сииннэрэ атыттардааҕар бөҕө буоларын сахалар былыргыттан билэллэр уонна ыал буолуу үгэстэригэр киллэрэн туһанан ахсааннарын элбэтэ сылдьаллар.
Биир хаан аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнэ 300 сылтан соччо ордубатын улахан династиялар кэмэ кэллэҕинэ эстиилэрэ бил-лэрэр. Россияны өр кэмҥэ салайбыт Романовтар династиялара 305 сылынан сууллан, суох буолбута. Кытайдары салайа сылдьыбыт династиялар эмиэ кэмнэрэ кэллэҕинэ уларыйан биэрбиттэрэ биллэр.
2. Омук сайдыыны ситиһэригэр биллэр уустуктар бааллар. Бааһынайдар элбээн истэхтэринэ саҥарар тыллара уларыйан барыыта саҕаланара уустуктары улаатыннарар.
Бааһынайдар икки омук тылын буккуйан саҥаралларыттан саҥа омук тыла, буруттаан саҥарыы үөскээн сыыйа тарҕанан барар. Саҥа омук тыла диэн икки кырдьаҕас омуктар тылларыттан буккуллан үөскээбит төрүттээх тыл буолар.
Уһун үйэлээх сахалар икки омук тылынан буккуйан саҥарыыны буруттуур диэн ааттыыллар. Бурут диэн икки омук тылын холбуу буккуйан саҥарар киһи ааттанар. Остуоруйа наукатыгар Бурут диэн ааттаах дьон атын сирдэргэ баар буола сылдьыбыттара биллэр.
Саха омуга сайдыан баҕарар. Билигин сахалар икки омук тылын баһылааннар өйдөрө-санаалара сайдыытын үрдүкү таһымын ситиһэн сылдьаллар. Икки омук тылын баһылааһын уонна дьиэҕэ-уокка, үлэҕэ холбуу туһаныы өй-санаа икки төгүл эбиллэрин үөскэтэрэ толкуйдуур, быһаарыыны ылынар кыаҕын улаатыннаран үөрэҕи, сайдыыны түргэнник ситиһэригэр тириэрдэр.
Икки омук тылын баһылааһын кэнниттэн омуктар арахсар кэмнэрэ тиийэн кэлэригэр хайа омук тыла баһылаан барара быһаарыллара ирдэнэрэ кэлэр. Бу кэм кэлиитэ “Туох барыта үһүстээх” диэн этиинэн чуолкайданар уонна ким бастыырын быһаарсыыга тириэрдэр.
Омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр саҥарар тылын, төрөөбүт тылым диэн ааттаан уларыппат санаата улаатан икки тыллана сылдьыыта тохтуур кэмэ кэлэр. Бу кэмҥэ хайа омук буолууну быһаарыыга төрүт тыллары туһаныы бастакы оруолу ылара тиийэн кэлэр:
А. Омук тыла айылҕа тыастарыттан, кыыллар саҥаларыттан, дорҕооннорун дьайыытыттан төһө тутулуктааҕа уонна өйгө-санааҕа дьа-йыыта улахана бастаан иһэрин быһаарар оруолу ылар.
Б. Омук тыла киһи оҥорор быһыытыгар сабыдыала.
В. Тыл саҥарарга төһө судургута, боростуойа бастаан тахсар.
Тыл өйү-санааны атыттарга тириэрдээччи буолар. Өйгө-санааҕа төһө туһалааҕын, дьайыылааҕын уонна төрүт тутулуктарын кыайар-бытынан дириҥник ырытан, быһааран көрүөхпүт:
А. Омук тыла айылҕаттан тутулугун дорҕоонноругар иҥэн сылдьар өйдөбүллэрэ уонна ханнык тыастартан үөскээбитэ быһаарар:
- “Нь” дорҕоон араастаан ньаамырҕаан саҥарыыны үөскэтэринэн оҕолору, дьахталлары албынныы сатыырга куруук туттуллар.
- “С” дорҕоон ыһар, тарҕатар суолталаах дорҕоон, киһини ыскайдааһыҥҥа, матайдааһыҥҥа тириэрдэрэ элбээн хаалар.
- “Ыы” дорҕоон ытааһыны үөскэтэр дорҕоон, оҕо “ыы” диэн оонньоотоҕуна сотору ытааһына кэлэрин биллэрэрэ ордук суолталаах.
- “Рр” дорҕоон кыыһырыыны үөскэтэр дорҕоон. Бу ырдьыгынааһыны үөскэтэр дорҕоону саҥарар тылыгар элбэхтик туттар киһи кыыһырымтаҕай буолара быһаарыллар.
- “Хар” диэн туох эрэ алдьанар, хампы барар тыаһа буолар. Бу тылтан үөскүүр тыллар харыыны, хааттарыыны биллэрэллэр.
- “Па” диэн сахалар саамай сиргэнэр, сирэр дорҕоонноро буолар. Нууччалары үтүктэн “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан аҕалары ааттааһын кинилэри мөлтөтөр, санааларын түһэрэр. Саха эр дьоно күүһүрдэхтэринэ, бэйэлэрин билиннэхтэринэ итинник түһэрэн, намтатан ааттыыры сонно тохтотуохтарын сөп. (1,5).
Эппит тылы толоруу “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэҥҥэ тиийдэҕинэ хайаан да толоруллара ирдэнэр кэмэ кэлэр. Саха эр дьоно күүһүрдэхтэринэ, кыаҕырдахтарына бэйэлэрин аҕа диэн ааттатар толору бырааптаахтар. Оҕо аҕата этэрин истэригэр уонна толороругар тыл дьайыыта улахан туһаны оҥорор.
Б. Саха оҕото аан маҥнай “мэ” диэн тылга үөрэнэр, бэйэтиттэн биэрэр, көмөлөһөр өйө-санаата урутаан сайдар. Тугу эмэ бэйэтэ оҥорор кыаҕа эрдэлээн сайдарыттан үлэһит буола улаатан атыттарга көмөлөһөр кыаҕа элбиир.
Нууччалыы саҥарар оҕо чэпчэкитик саҥарыллар “дай” диэҥҥэ аан бастаан үөрэнэр, ол аата ким эрэ тугу эмэ биэрэрин кэтэһэриттэн атаахтыырга түргэнник үөрэнэн хаалара бэйэмсэҕин улаатыннарар.
Оҕо аан маҥнайгы хамсаныыта хам тутуу буолар. Тут диэн оҕо аан маҥнай илиитинэн тута үөрэнэр, быччыҥын хамсатарга туһалаах үөрэҕэ бу тылтан саҕаланар. Саха тыла туһалаах, үлэни оҥорор хамсаныыларга аан бастаан үөрэтэр суолталаах.
Мэ, ыл, тут, быс диэн соруйар тыллар оҕону аан бастаан тугу эмэ туһалааҕы оҥорууга тириэрдэннэр үлэлии үөрэнэр үгэһи иҥэрэллэр.
В. Оҕо саҥара үөрэнэригэр хайа тыл саҥарарга боростуойун, судургутун талан саҥарар. Чэ диэн судургутук саҥарыллар тыл, ол иһин атын омуктарга түргэнник тарҕанан сылдьар.
Тыл төһө уустук, саҥарарга эрэйдээх да быраҕыллан хаалар дьылҕата улаатан хаалар. Тыл үөрэхтээхтэрэ тугу эрэ саҥаны оҥорбута, айбыта буола сатааннар араас киһи тыла өҕүллүбэт саҥа тылларын оҥорон саха тылын уустугурдан кэбиһэннэр эдэрдэр саха тылын үөрэтэллэрин быраҕалларыгар, хаалларалларыгар тириэрдэн эрэллэрин иһин, бу дьону тохтото охсуу ирдэнэр буолла.
Омук тыла сайдан, тупсан иһэригэр атын сайдыылаах омуктартан саҥа тыллары киллэрэн туһаннаҕына эрэ табыллар. Бэлэм тыллар бэлэм сайдыыны, билиини аҕалаллар. Бу тыллары бэйэлэринэн туһаныы сайдыы түргэнник киирэрин үөскэтэр.
Сайдыы киириитэ икки өрүттэнэр:
а. Сайдыы киириитэ олоххо тупсууну аҕалар. Омукка уустук кэм сайдыыны ситиһииттэн үөскүүр. Хаан тупсарыыта диэн үгэс бааһынайдар элбииллэрин үөскэтэрэ саҥарар тыл уларыйарыгар тириэрдэрин төрүт тыллары харыстаан кыччаттахха табыллар. Хаан тупсарыыта омук дьонун эттэрин-сииннэрин сайыннарарыттан, тупсарарыттан үлэни кыайар уонна уһун үйэни ситиһэр кыаҕы биэрэрэ улахан туһаны оҥорор.
б. Саҥа тыллар киириилэриттэн омук саҥарар тыла уларыйар, буккуллар. Тыл уларыйан хаалыыта омук дьонун өйдөрө-санаалара уларыйан барарыгар тириэрдиэн сөп. Өйү-санааны үгэстэри үөскэтэн сайыннарыы омук дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх буолар, ол иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини сайдыыны ситиһиигэ эмиэ тутустахха эрэ табыллар. Саҥарар тыл уларыйан хаалыа диэн кутталтан киирии тыллары хааччахтыы, тылбаастыы сатааһын түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалыыны, атыттартан үтүрүттэриини үөскэтэн өссө улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.
Омук сайдыыны, тупсууну ситиһэригэр үөскээн тахсар, бу икки өрүттэри иккиэннэрин туһана сырыттаҕына эрэ табыллар. (2,47).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.