Нэм өйгө-санааҕа дьайыыта
Өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскүүр уратыларын Кут-сүр үөрэҕэ эрэ таба быһаарар. Бу үөрэх сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиилэриттэн саҕаланар уонна киһи өйө-санаата сайдыытын, санаа үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйан буор куту үөскэтэрин арыйан киһи өйө-санаата ханна сылдьарын быһаарар.
Киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара бара сатыыра элбээн хаалар. Ай диэн өйү-санааны, салгын кут үлэтин быһаарар тыл киһи саҥаны, уратыны айа сатыыра хаһан баҕарар баарын биллэрэр. Бу аһара барыы элбээтэҕинэ, улааттаҕына араас аптаах остуоруйалары уонна ыра санаалары киһиэхэ үөскэтэн туһаны оҥорор үлэттэн аралдьытан, сааратан кэбиһиэн сөп.
“Киһини санаата салайар” диэн сахалар этэллэр. Санаа аһара барыыта киһи оҥорор быһыылара эмиэ аһара баралларын үөскэтэн таһааран иһэр. Өй-санаа бу уратытын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэннэр өй-санаа аһара барарын хааччахтыырга аналлаах сиэри үөскэтэн туһана сылдьаллар. Киһи санаата аһара барара тохтоотоҕуна эрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанарын быһааран сиэр диэн аналлаах хааччаҕы оҥорон туһаналлар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар санаа эмиэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэрэ быһаарыллар:
1. Үчүгэй, олоххо туһаны оҥорууга аналлаах санаалар.
2. Куһаҕан, туһата суох санаалар.
3. Сиэр. Өй-санаа үһүс өрүтэ сиэр диэн ааттанар. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үөскүүр үчүгэйи, туһалаах быһыылары оҥорууга тириэрдибит уонна куһаҕан буолбатах санаалары тутуһан оҥоруллар быһыылар сиэри тутуһууну үөскэтэллэр.
Дьон уһун үйэлэр тухары араас элбэх быһыылары оҥороннор киһи үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрин эбэтэр оҥорбут быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын арыйан өй-санаа үөрэҕэр киллэрбиттэр. Киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан тахсаллара былыргы кэмнэргэ быһаарыллыбыт. Ону чуолкайдаан сахаларга айыы диэн киһи оҥорор ураты, урут билбэт быһыыларын оҥорууну биллэрэр тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах туттулла сылдьар. Ол барыта киһи оҥорбут быһыылара, саҥаны айыылара оҥоруллубуттарын кэнниттэн, атыттар быһаарыыларынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана хойутаан арыллан тахсарыттан тутулуктанар.
Киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун барытын кэриэтэ “үчүгэй” диэн сыаналыыра хаһан баҕарар бастаан иһэр. “Плохой да свой” диэн этии ону биллэрэр. Ол иһин киһи оҥорбут быһыыта хайдаҕын; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсарын атыттар сыаналыыллара таба, олохтоох буолар. Бу быһаарыы саҥаны айыыны оҥоруу үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана оҥоруллубутун кэнниттэн биллэрин дакаастыыр.
Үчүгэй быһыылары оҥорууга тириэрдибит санаа сиэри үөскэтэр уонна ол санааны тутуһан оҥорор быһыылара үчүгэй быһыылары элбэтэллэр. Ол аата сиэри тутуһуу диэн киһи оҥорбут үчүгэй быһыытын батыһан, үтүктэн оннук быһыыны оҥоруу ааттанар уонна салҕанан киһи быһыытын үөскэтэн таһаарар.
Киһи күүстээх, кыахтаах. Ол иһин киһиэхэ күүһү аһара туттунан кэбиһии диэн эрэй үөскээн кэлэрэ уустуктары үөскэтэр. Бу киһи бэйэтэ үөскэтэр эрэйин бэйэлэрэ үлэлиир, оҥорор, тутар дьон билэннэр, күүстэрин сэрэнэн, кэмнээн, нэмин билэн туттуна сатыылларыттан нэми билии үөрэҕэ сайдыбыт.
Нэм диэн аһара туттунууну, аһара барыыны тохтоторго аналлаах тыл. Киһи күүһэ-кыаҕа элбэҕиттэн аһара туттунан кэбиһэрэ элбээн хааларын нэмин билэн хамсаныы суох оҥорор. Сыаналаах тэрили сыыһа туттунан хампы түһэрэн кэбистэххэ, улахан ночоот тахсарыттан киһи күүһүн уонна хамсаныытын сэрэнэн, нэмин билэн туһанара эрэ туһаны оҥорууга тириэрдэрин биллэрэр.
Оҕо улаатан ыйааһына элбээн истэҕинэ күүһэ эбиллэн иһэр. Бу кэмтэн саҕалаан күүһү табан, нэмин билэн туһаныыга үөрэнэн истэҕинэ табыллар. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин ыйааһынын таскайдааһыныттан күүһэ эбиллэн иһэрэ үөскүүр. Үгүс ыйааһыны көтөҕөлөөн, анньыалаан спортсменнар күүстэрин эбэллэрин тэҥэ, эттэрэ-сииннэрэ, быччыҥнара эбиллэрин ситиһэллэр.
Үлэни оҥорууга аналлаах күүһү сатаан, табан туһаныыны нэмин билии үөскэтэр. Ол аата, бу хамсаныыга төһө күүс сөп буоларын киһи эрдэттэн, кыра-кыратык боруобалаан көрөн билэн, күүһүн сыыйа эбэн биэрэн иһэрэ эрэйиллэр.
Үлэни оҥорорго күүһү сыыйа эбэн биэрэн иһии нэмий диэн тылынан этиллэр уонна нэмийэн биэриинэн ситиһиллэр.
Нэмийии диэн күүһү сыыйа эбэн биэрэн иһиини биллэрэр. Аһара барар элбэх күүһү сатаан туһамматахха куһаҕаны, алдьатыыны оҥоруон сөп. Күүс сыыйа эбиллэн иһиитэ үлэни туһалаах оҥорууга тириэрдэр. Ол иһин үлэни оҥоруу эмиэ икки өрүттэнэн тахсар:
1. Үчүгэйдик, тупсаҕайдык оҥоруллубут үлэ.
2. Куһаҕаннык оҥоруллубут, таах хаалар үлэ.
3. Нэмин билэн туттунуу үлэни туһалаахха кубулутар. Үчүгэйгэ тиийбэтэҕинэ даҕаны, куһаҕан буолбатах үлэ туһалааҕы үөскэтэр.
Табан, сатаан туттунарга үөрэнии диэн уһун кэмҥэ үөрүйэҕи үөскэтэн ситиһиллэр, буор куту үөскэтэр үөрэх буолар. Бары үлэҕэ барытыгар табан, нэмин билэн туттунуу эрэйиллэр.
Нэмин билэн туттунуу күүс аһара барыытын хааччахтаан сиэри тутуһууну үөскэтэр. Ол аата күүс аһара элбэх эбэтэр аҕыйах да буолбакка, бу үлэни оҥорууга сөптөөх буолара хайаан да эрэйиллэр.
Күүс элбэх буолан хаалыыта, аһара барыыта алдьатыыга тириэрдэр. От охсооччу хотуур угун тоһутан кэбиһэрэ күүһэ элбэҕин биллэрэрин таһынан сатаан, табан хамсамматын быһаарара ордук суолталаах.
Аҕыйах күүс баара үлэ кыаллыбатын үөскэтэр. Ыарахан сыарҕаны соһорго кыра ыйааһыннаах киһи улаханнык ночоотурар, элбэх күүһүн ороскуоттуурун таһынан кыайбакка хаалларыан сөп.
Күүһү нэмин билэн туттунуу диэн эмискэ хамсаныы буолбакка, күүһү сыыйа улаатыннаран таба, туһалаах хамсаныыны оҥорууга тириэрдии ааттанар. Эмискэ хамсаныы туһаны оҥорорунааҕар алдьатыыны, куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ уонна сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбээн хааларыттан нэмин билии харыстыыр аналлаах.
Ыараханы эмискэ көтөҕө сатааһынтан сис быстыыта, өрөһө хайдыыта тиийэн кэлэн аһара хамсаныы чахчы куһаҕанын сонно биллэриэхтэрин сөп. Сахалар ону билэн “Ис хайдыыта” диэн киһини сэрэтэр этиини оҥорон туһаналлар. Аһара күүстээхтик эмискэ хамсаныыттан киһи этэ быстара эбэтэр иһигэр грыжа тахсан кэлэрэ элбэхтик бэлиэтэнэр. Ону тэҥэ, эмискэ, күүскэ хамсаныыттан туттар тэрил алдьаныыта таҕыстаҕына, үлэ атахтанара үөскээн ночооту аҕалыан сөп.
Нэмий диэн күүһү сыыйа-баайа, үлэни оҥорууга төһө көрдөнөрүнэн эбэн биэрэн ис диэн өйдөбүллээх тыл. Ханнык баҕарар үлэни оҥорорго онно сөптөөх күүһү туһаныыны нэмий диэн тыл быһаарар уонна күүһү сэрэхтээхтик туһанары үөскэтэр аналлаах.
Сиэри тутуһуу нэми билэн туһаныыны үөскэтэр. Сиэри тутуһар сахалар ыксаабаттар, тиэтэйбэттэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан, оҥорор быһыыларын, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэрин ситиһэллэр. Сиэри таһынан бара сатааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ “дэм” диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр тылы туһананнар, саха дьонун эйэлэрин алдьата сылдьалларын тэҥэ, “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр сиэри тутуспаты үөскэтэн саха дьонугар тарҕата сатыыллар.
Саха дьоно уһун үйэлэргэ сиэри тутуһалларыттан, сайдыыны ситиһэн иһэллэр, бары үлэҕэ нэмин билэн сыһыаннаһалларыттан табылларын, сатанарын үөскэтэллэр. Үлэлии үөрэнии эрэйдээҕин, табан хамсаннахха кыалларын уонна уһун кэми ыларын “Сата таас” диэн таҥара оннугар туттулла сылдьыбыт өйдөбүл баар буола сылдьыбыта биллэрэр.
Уустук, эрэйдээх үлэни табан, атыттар үтүктэллэрин курдук үчүгэйдик оҥорууну сатабыллаах киһи ситиһэр. Маннык уустук үлэни оҥорор үлэһит киһи буор кутун сайдыыта сатабыл таһымыгар диэри сайдыбытын биллэрэллэр. Уустук үлэни оҥоруу киһи буор кута үрдүк сайдыыны ситиспититтэн тутулуктанар.
Киһи күүһүн хаһан баҕарар кэмнээн, сөп буоларынан, нэмин билэн туттунара оҥорор быһыытыгар сиэри тутуһарыттан үөскээн тахсар. Ол аата сиэри тутуһуу нэми билэн туттунууну үөскэтэр.
Былыргы кэмнэртэн үлэлиири, тутары баһылаабыт сахалар үлэни үлэлииргэ ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ сөп түбэһэр хамсаныылары оҥорор туһалааҕын быһааран “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи туһана сылдьаллар. Нэм диэн туохха барытыгар киһи аналлаах кээмэйин аһара барбакка туттунарын ирдиир мээрэй ааттанар.
Эйэ олус кэбирэх, биирдэ куһаҕаннык көрүүттэн, биир куһаҕан тылтан алдьаныан, үрэллэн хаалыан сөп. Ол иһин эйэҕэ нэмин билэн, харыстабыллаахтык, сэрэхтээхтик сыһыаннаһыы хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буоларын сахалар тутуһалларын эйэ-нэм диэн холбуу этиини туһана сылдьаллара биллэрэр.
Былыргыттан дьадаҥы төрүттээх тыл үөрэхтээхтэрэ үлэни оҥорууну уонна өй-санаа тутулуктарын билбэттэриттэн эйэ-“дэм” диэн этиини оҥорон туһаннара сатаан сахаларга эйэлээх буолуу үөскээһинин суох оҥоро сатыыллар. Бу быһыы уонна сиэри таһынан барыы өйгө-санааҕа дьайар суолталарын таба өйдөөн, бу үлэһит сахаларга улахан куһаҕаны оҥоро сылдьар дьоҥҥо сыһыаны тосту уларытар кэм кэллэ.
Сиэри тутуһа сылдьыы нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи үөскэтэр уонна киһи өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан оҥорор быһыыта табылларыгар, сатанарыгар киһи быһыытыгар сөп түбэһэригэр тириэрдэр. (1,38).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.