Нэми билии
НЭМИ БИЛИИ
Киһи өйө-санаата сайдан ханнык баҕарар үлэни оҥороругар төһө күүһү туһанарын нэми билэн туһаныы үөскэтэр. Сахалар нэми билэллэриттэн оҥорор быһыылара, үлэлэрэ ордук табыллан атыттар үтүктэр сатабыллаах үлэлэригэр кубулуйар кыахтаналлар.
Үлэни олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыт сахалар нэми билэн туттунуу үөрэҕин киһи быһыыта диэн таҥара үөрэҕэ үөскүөн быдан инниттэн туһана сылдьыбыттар. Ол барыта нэми тутуһуу киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга үлэни табатык үлэлии үөрэнэр кэмиттэн ыла сайдыбытынан дакаастанар. Нэми тутуһуу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһиини, үһүс өрүтү үөскэтэринэн “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини салгыы үөскэтэн олоххо киллэрбит.
Дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥороллоро быһаарыллыбытын кэнниттэн нэми тутуһуу туһата өссө чуолкайданан, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, сөбүлэһии, ол аата тэҥнэһиини үөскэтэр үһүс өрүт баарын арыйан таһаарбыт.
Үчүгэй уонна куһаҕан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүтү үөскэтэн тус-туспа хайысханы тутуһаллар. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар хайа да өттүн диэки аһара барбат нэми тутуһуу эбэтэр киһи быһыыта диэн өйдөбүл үөскээн тахсар уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиигэ сөп түбэһиини олохтуур. Нэми тутуһуу эбэтэр киһи быһыыта диэн сыыһа-халты буолан тахсара суох буолбут быһыылар ааттаналлар.
Нэми тутуһар киһи хайа да өттүгэр аһара барыылары оҥорбокко киһи быһыытын тутуһа сылдьар киһи буолар.
Билигин киһи оҥорор быһыылара маннык тус-туспа арахсаллар:
1. Үчүгэй быһыылары оҥоруу.
2. Куһаҕаны оҥоруу.
3. Киһи быһыытын, нэми тутуһуу.
Киһи оҥорор быһыыларын бу уратыларын арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Дьон бары үчүгэй дии саныыр, бэйэлэригэр туһалаах быһыылары оҥоруохтарын баҕараллар уонна оҥоро сылдьаллар. Үчүгэй эбиллэн иһэр уратылаах, үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэрэ буолуу тиийэн кэлиэ диэн баҕа санааны тутуһуу өй-санаа кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, солбуйсан биэрэрин үөскэтэрин сахалар билэн, кэрээнтэн тахсыы диэн үөрэҕи арыйан сэрэтэллэр.
Туох барыта хайа эрэ өттүгэр аһара барыыга тиийэн хааллаҕына эргийэн биэрэрэ тиийэн кэлэр. Үчүгэй аһара бардаҕына улахан куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалар уратылааҕын биллэххэ табыллар. Дьон кэрэ буола сатыыллара үчүгэйтэн үчүгэйи аһара барыы буоларынан өй-санаа эргийэн биэриитин үөскэтэр.
Бары кэрэ буола сатаатахтарына үлэ хаалар кэмэ кэлэр, дьон кэрэлэрин атыттарга көрдөрө сылдьар кэмнэрэ кэлэриттэн үлэни быраҕаллар. Бу кэм кэллэҕинэ омук эстиитэ, уларыйыыта, атын үлэһит омугунан солбуллуута саҕаланан барар.
Туох барыта үчүгэйтэн үчүгэйи аһара барыыта кэрэ буолууга тиийдэҕинэ кэрэ буолбут дьон кэрээннэриттэн тахсыылара үөскээн атыттарга сыһыаннаах олус улахан куһаҕан быһыылары оҥороллоругар тириэрдиэн сөп. Олус “үчүгэйдэргэ” кубулуйбут немец фашистара атын омуктары суох оҥоро, симэлитэ сатаабыттара да, кыаттарбыттара.
Кэрэ буолуу диэн омук уларыйара тиийэн кэллэҕинэ үлэни сирэриттэн уонна атыттары туората сатыырыттан үөскээн тахсар, үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйарыгар тириэрдэр өйдөбүл буолар.
2. Дьон куһаҕаны оҥоруохтарын баҕарбаттар, ол иһин куһаҕан аҕыйыыр эрээри, суох буолбат, хаһан баҕарар баар буола турар. Дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттыыллара суох буолан хаалбат, ону тэҥэ, биир сыыһа туттунуу, бу үчүгэй диэн ааттаммыты соҕотохто куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэриттэн куһаҕан эбиллэн иһэрэ тохтообот.
Нэми билэн туттунуу киһи күүһүн сатаан, кэмнээн туһанан куһаҕаны оҥорботун үөскэтэр аналлаах. Тугу эмэ оҥороругар, үлэлииригэр күүһүн билэн, кэмнээн туһанара нэмин билии диэн ааттанар. Нэмин билии диэн үөрэх күүс оҥорорунааҕар алдьатан, кээрэтэн кэбиһэрэ элбээн хааларыттан киһи харыстана сылдьарын үөскэтэринэн улахан туһаны оҥорор.
Куһаҕан быһыылар элбээһиннэригэр киһи сыыһа-халты туттунара, күүһүн сатаан туһаммата тириэрдэрэ элбэх. Сахалар нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи айаннар киһи күүһүн табан туһанан сыыһа-халты туттунарын аҕыйата сатыыллар.
3. Киһи быһыыта. Киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын икки ардыларыгар, ол аата ортолоругар киһи быһыыта үөскээн тахсар. Үчүгэй да, куһаҕан да буолбатах, нэми билииттэн табыллыбыт, сөп түбэһэр быһыылар киһи быһыытын үөскэтэллэрин билэн тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.
Киһи быһыытын тутуһуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу уһун үйэни ситиһэр кыаҕы улаатыннарар. Киһи быһыытын тутуһар дьон уһун үйэни ситиһэннэр омугу уһун үйэлииллэр.
Ханнык баҕарар үлэни оҥорууга аналлаах нэмин билэн туттунуу туһалыыр. Нэми билии оҥоруллар уустук үлэ көрүҥүттэн тутулуктанан тус-туспа буолар. Холобур, тутуу үлэтиттэн саамай уустуктара мас кэрдиитэ буолар, бу үлэҕэ элбэх сыыһа туттунуулар үөскүүллэр.
Элбэх үүнэн турар мастартан тутуу маһын талан ылыы улахан уопуту эрэйэр. Тутууга туттуллар мас көнөтө, суона, мутуга аҕыйаҕа, төрдүгэр эмэҕэ суоҕа барыта сыаналанар.
Маһы талан баран кэрдэн охторуллар. Урукку кэмҥэ сүгэнэн олуктуу охсон кэрдии буолара. Бу үлэҕэ сүгэнэн күүскэ уонна сүгэ суолугар сөп түбэһиннэрэн таба охсуу эрэйиллэр. Уопуттаах мас кэрдээччи сүгэтин олуга халыҥ буолар. Ол барыта хас оҕустаҕын аайы сүгэтин суолугар сөп түбэһиннэрэриттэн уонна күүскэ батары охсоруттан ситиһиллэр. Тиити сууллар диэки өттүттэн сирэйдии олуктанар, онтон кэтэҕин кэрдиллэр эбэтэр эрбэниллэр.
Мас охторуута улахан сэрэхтээх үлэ буолар. Утары турар маска түһэн хааллаҕына мутук тостон кэрдээччигэ кэлэн түһүөн сөбүн тэҥэ, мас төбөтө тостон төттөрү ыстанан кэлэн дэҥниэн сөп. Ону тэҥэ, маска ыйанан хаалбыт тиити хайдах эрэ охторуу хайаан да эрэйиллэр үлэ буолар. Тиит кэтэх өттүн кэрдиигэ уҥа эбэтэр хаҥас өттүн урутаан кэрдэн хайа диэки охторору салайыахха сөп.
Нэми тутуһуу киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар быһаччы сыһыаннаах. Ханнык баҕарар быһыыны оҥоруу бэйэтигэр аналлаах нэми тутуһары эрэйэр.
Нэми билии үлэҕэ эрэ буолбакка киһи оҥорор бары быһыытыгар барытыгар сыһыаннаах. Нэм дьону кытта сыһыаны быһаарар уратытын эйэ-нэм диэн этии баара биллэрэр. Эйэ нэми тутустаҕына эрэ эйэни харыстыыр, уһун үйэлиир кыахтанар.
Дьон элбэхтик кэпсэтэллэр, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын быһаарсаллар, олохтууллар. Эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэн этиинэн эйэни тутуһар буолуу чуолкайданар.
Киһи киһиэхэ сыһыана хайдаҕын сөбүлээһин уонна таптал баара быһаарар. Таптыыр киһиэхэ үчүгэйи оҥорор баҕа санаа үөскээн улаатан иһэриттэн таптал киһиэхэ үчүгэйи оҥорорго, үчүгэйгэ тардыһарга санаатын элбэтэрэ быһаарыллар.
Сөбүлээһин тапталга кубулуйуута дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара уларыйан, өссө чугаһаабытын биллэрэр. Сөбүлээһин кэнниттэн талан ылыы үөскээн кэлэрин таптал диэн тыл быһаарар. Таба тал диэн тыллартан таптал диэн тыл үөскээбит уонна ыал буолууга, киһи киһиэхэ сыһыаныгар эргэ тахсар кыыс сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыыта улахан суолталааҕын, туһалааҕын арыйар.
Таптал олус кэбирэх, нэмин билэн, сэрэхтээхтик сыһыаннастахха эрэ табыллан уһун үйэлэниэн сөп. Биир алҕаска этиллибит тыл тапталы сойутуон сөп.
“Уоттаах таптал” диэн күүстээх, күүдэпчилэнэр имэҥи, тапталы ааттыыллар. Умайыы уһуннук барбат, сотору бүтэрэ тиийэн кэлэр. Бары дьахталлар уоттаах тапталга баҕараллар эрээри, таптал диэн таба талан ылыы ааттанарын билиэ этилэр. Ол аата таптал таба талан ылыыттан тутулуга олус улахан.
Уоттаах таптал диэн имэҥ күөдьүйбүтэ ааттанар. Тапталы имэҥ күөдьүтэр. Таптал өйтөн-санааттан, сайдыыны ситиһииттэн улахан тутулуктаах буоллаҕына, имэҥ айылҕаттан тутулуктаах, эттэн-сиинтэн үөскээн тахсар.
Имэҥ диэн эт-сиин ураты, атын аҥарга баҕарар санаата ааттанар уонна уһуннук барбатын быһаарбыттара ырааппыт. Дьахтар оҕотун улаатыннарар кэмигэр имэҥэ мөлтүүр. Имэҥ мөлтөөтөҕүнэ таптал уота сойон барар, арай сөбүлээһин уонна араас эппиэтинэстэр эрэ ордон хааланнар ыал олоҕо салҕаныан сөп.
Таптал мөлтөөн иһиитэ сойбут диэн этиинэн бэриллэрэ табыллар, бу тыл уоттаах таптал умуллубутун биллэрэрэ ордук суолталаах. Маны быһаарыыга өссө солуйбут диэн тыл туттуллар уонна атыҥҥа, солуҥҥа аралдьыйбыт диэн өйдөбүллээх.
Ыал олоҕор уоттаах таптал аҕыйахтык туһалыыр, араас эрэйдэр, үлэлэр элбээннэр имэҥи сойуталларыттан киһини тулуура, туттунар күүһэ элбэҕэ, үлэни кыайара эрэ быыһааннар киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табыллар.
Эдэр эрдэхтэринэ эргэ барбакка күүлэйдии сылдьыбыт дьахталлар эр дьоҥҥо үчүгэйдик көстөр санаалара аһара улаатан хаалан араас подиумнарга тахсаллара уонна таҥастарын аҕыйатан иһэллэрэ нэми таһынан барарыттан өйдөрүн-санааларын, бэйэлэрин уратыларын билиниилэрин ыарыыга кубулутан кэбиһэллэр. Дьахталлар көҥүллэринэн барыылара бэйэмсэхтэрин улаатыннаран оҕоломмот буолууларын элбэтэн омук ахсаана аҕыйыырын үөскэтэр.
Омук дьонун ахсааннара сайдыылаах буор куттаах оҕолорунан эбиллэн иһэрин туһугар ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу эрэйиллэр. Кыыс айылҕаттан анала оҕо төрөтүүтэ буоларын тутуһан ыалы тэрийэн аймахтар ахсааннарын элбэтэн иһиэ этэ.
Күүһү аһара туттунан кэбиһии куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. “Хаахыныыр мас охтубат” диэн өс хоһооно ыалдьан төһө да этэ-сиинэ мөлтөөтөр нэми билэрэ үөскээбититтэн аһара туттунан кэбиһэрэ суох буолбут киһи үйэтэ уһуурун биллэрэр.
Киһи бары оҥорор быһыыларыгар барытыгар нэми билэрэ, аһара да барбата, итэҕэс да туттубата киһи быһыытын тутуһарын үөскэтэр.
Киһи бары оҥорор быһыытыгар нэмин билэн сыһыаннаһара, туттунара олох ирдэнэр көрдөбүлэ буолар. (1,26).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.