Нэм
Үлэни оҥорууга элбэх хамсаныылары, быһыылары табан, сатаан оҥордоххо эрэ үлэ табыллара, сатанара үөскээн тахсар. Туох эмэ быһыы, ханнык эрэ хамсаныы табыллыбакка, сатаммакка хааллаҕына үлэни оҥоруу кыаллыбакка таах хаалан хаалыан сөп.
Сахалар киһи оҥорор быһыылара хайдахтарын быһаарыыга нэм диэн тылы, өйдөбүлү былыр-былыргыттан туһаналлар. Киһи күүһүн уонна өйүн-санаатын холбуу туһанарын үлэ эрчийэн сайыннарбытын, бу нэм диэн өйдөбүл туттулла сылдьара быһаарар.
Нэми быһаарыыга үлэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы өрүккэ арахсарын туһаныы эрэйиллэр:
1. Илиинэн үлэ. Эти-сиини, элбэх быччыҥнары хамсатан, күүһү туһанан үлэлэнэр үлэ илии үлэтэ диэн ааттанар. Үлэ бу көрүҥэ нэми билииттэн, күүһү табан туһаныыттан олус улаханнык тутулуктанар. Киһи сыыһа-халты, аһара туттубатаҕына уонна күүһэ тиийбэт буолан хаалбатаҕына эбэтэр аһара барбатаҕына эрэ туох эмэ туһалаах үлэни оҥороро кыаллар.
Нэм диэн туохха барытыгар сөп түбэһэр кээмэйи булуу ааттанар. Туохха барытыгар икки өрүт үөскээн тахсан иһэрин таба туһаныыга, үһүс өрүтү үөскэтиигэ нэми билии туттуллар. Күүһү уонна хамсаныы түргэнин табан сыаналаан үлэни оҥорууга нэм туһалыыр. Кыра да, улахан да үлэни оҥорууга сөп түбэһиини үөскэтэр үһүс өрүтү таба арааран билии нэми булан туһаннахха эрэ табыллар.
Тугу барытын оҥорорго күүс туттуллар. Сорох үлэҕэ олус кыра, тарбахтар төбөлөрүн эрэ хамсатар күүс туһалыан сөп, онтон атыттарга элбэх күүс туттуллара ирдэнэр. Ханнык баҕарар үлэҕэ сөп түбэһэр күүс таба туттуллуута нэми билииттэн үөскүүр уонна үлэ табылларыгар тириэрдэр.
Нэми билии күүһү табан, сатаан туһаныыны үөскэтэн үлэни оҥорууга туһаны оҥорор. Киһи ыйааһыннаах буолан күүстээх. Этин-сиинин, ыйааһынын илдьэ сылдьарыттан этигэр-сиинигэр күүс, эньиэргийэ үөскүүр. Элбэх ыйааһыннаах, күүстээх киһи элбэх үлэни оҥоруон сөп. Күүс ханнык баҕарар дьайыыны, үлэни оҥорууга туттулларыттан нэми билии үлэһиттэн эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Үлэ арааһыттан көрөн төһө кэмнээх күүһү туһанары нэми билии үөскэтэрин үлэһиттэр туһаналлар.
2. Өй үлэтэ. Өй үлэтигэр кумааҕыга суруйуу уонна компьютер мышкатын хамсатыы бастаан иһэллэринэн нэми тутуһуу, күүһү мээрэйдээһин онно киирсибэккэ, суолтата суох буолан хаалла. Үөрэхтэммит өй-санаа үлэһиттэрэ нэм диэн баарын букатын умнубуттара ыраатан эрэр.
Кумааҕыга суруйууга урукку кэмҥэ бөрүөнү эбэтэр харандаас уһугун хам баттаан алдьатан кэбиһэн куһаҕаны оҥоруу баара мөҕүллүүгэ тириэрдэрэ. Билигин тугу да суруйдахха ханнык да уларыйыы тахсыбата кумааҕы үлэһиттэрин өйдөрүн-санааларын “үчүгэйдэрин” диэки өттүгэр халытан сылдьар. Тугу да биллэр куһаҕаны оҥорботторуттан бэйэлэрин “үчүгэйдик” сананаллара улаатан, тугу суруйбуттарын барытын “үчүгэй” диэн сыыһа сыаналыырга тиийэн хаалбыттар. “Кумааҕы тугу барытын уйуоҕа” диэн этии суруйааччылар үлэлэрэ туһалааҕын дуу, туһата суоҕун дуу быһаарарга туттуллара сөп буолар кэмэ тиийэн кэллэ.
Киһи оҥорор быһыылара элбэхтэр уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун быһаарар этиигэ сөп түбэһэн, хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан иһэллэриттэн, нэм эмиэ киэҥ өйдөбүллээх, киһи оҥорор бары быһыыларыгар хайа да өттүгэр аһара барбаты үөскэтэн сөбүлэһиини, тэҥнэһиини олохтуурга аналланар.
Киһи оҥорор быһыыта барыта оҥоруллубуттарын кэнниттэн икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат. Бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэр уратыларын таба быһааран айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тылы сахалар икки өрүттээх өйдөбүллээх тутталлар.
Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын үчүгэй диэн быһаарара, атыттартан ордуктук сыаналыыра хаһан баҕарар элбээн тахсар. Киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥорору үчүгэй диирэ уларыйбатыттан оҥорбут быһыытын бэйэтэ буолбакка, атыттар билэн, үөрэтэн эрэ баран сыаналаатахтарына таба буолар, сөптөөҕө быһаарыллар, кырдьыга чуолкайданар кыахтанар.
Киһи оҥорбут ураты быһыыта, атыттар өссө билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара, саҥаны айыы буолан тахсар уонна оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ атыттар быһаарыыларынан, таба сыаналааһыннарынан, тэҥнээн көрүүлэринэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллара табыллар. Бу саҥаны айыы икки өрүттэнэн тахсыан сөбө хаһан баҕарар уустуктары үөскэтэр уонна кырдьыктаах быһаарыыны атыттар оҥороллоро табатын биллэрэр. Оҥоруллубут саҥаны айыы хайдаҕа; үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу хойутаан, кэнники биллэн тахсарыттан айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ айыы итинник уларыйарын табатык быһаарар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын өссө билэ иликтэр, ону тэҥэ, “айыы үөрэҕэ” диэн албын, сымыйа сектаны оҥороннор итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар сахалары барыларын албынныы сылдьаллар. Киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарылларын букатын да билбэттэр.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар былаастара этэ, бу былаас итэҕэһэ, куһаҕана, сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэрэ уонна хаһан да кэлбэт, сымыйа “коммунизмынан”, бары-барыта босхо буолуо диэн албынныы сылдьыбыта 74 сыллар кэннилэриттэн биллэн тахсан эйэлээхтик уларыйбыта.
Сахалыы айыы диэн тыл киһи оҥорор ураты, атыттар өссө билэ илик, ол иһин оҥорбот быһыыларын аан бастаан оҥорууну биллэрэр уонна икки өрүттээх өйдөбүллэнэн тахсар. Ол барыта бу айыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара кэнники биллэриттэн эрдэттэн таба быһаарыы табыллыбат.
Оҥоруллубут быһыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара, бу икки өрүттэр тус-туспа хайысхалаахтарынан уонна солбуйсан биэрэллэрэ кэлиэн сөбүнэн киһи оҥорор быһыытын тосту, үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларытан кэбиһиэхтэрин сөп. Маҥнай үчүгэй курдук буолан баран кэнники куһаҕана биллэн тахсар саҥаны айыылар элбэхтэр. Арыгыны “үчүгэй” дии санаан элбэхтик иһэ сылдьыбыт киһи кэлин арыгыһыт буолан хаалара айыыны оҥоруу үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин биллэрэр.
Нэми билэн туттунуу бу икки өрүттэр; үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан үһүс, сөп түбэһии өрүтэ баарын арыйыыттан үөскээбит уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн олоххо киллэрбит. Бу быһаарыыны тутустахпытына арыгыны иһии нэмэ аһара элбэҕи иһимэ диэн буолан тахсарын тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.
Киһи оҥорор быһыыта күүһүн хайдах туһанарыттан тутулуктанан икки өрүттэнэн тахсар. Нэми билэн туттунуу бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, тэҥнэһии өрүтүн үөскэтэр.
Өйө-санаата сайдыбыт киһи бу икки; үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттанар өрүттэр туохха тириэрдэллэрин арааран билэн оҥорор быһыыларын балар икки ардыларынан, ортолорунан түбэһиннэрэн оҥороруттан үһүс өрүтү үөскэтэн таһаарар:
1. Киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар аһара барыыта, күүһүн аһара туттунууга тириэрдэн алдьатыыны, куһаҕаны үөскэтиэн сөп.
2. Киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытыгар тиийбэт буолан хаалыыта күүс тиийбэтиттэн улаханнык тутулуктанар уонна эмиэ куһаҕаны үөскэтэр, бу быһыы табыллыбатыгар тириэрдэр.
3. Киһи нэми билэн, күүһүн кэмнээн туттунуута үгүс өрүтү үөскэтэр уонна оҥорор быһыыта табылларын үөскэтэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун быһаарыы буолан эрдэлээн үөскээбит, ол иһин бу икки өрүттэр бэлиэтэнэр ньүөмэрдэрэ бэйэлэринэн сылдьаллара буккууру таһаарбакка табатык өйдөнөллөрүгэр туһалыыр. Онтон үһүс өрүт диэн саҥа үөскүүр сөп түбэһии, нэми билии өрүтэ, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар төһө эрэ кэминэн хойутаан, дьон өйдөрө-санаалара сайдыытыттан, тупсуутуттан үөскээн, сайдан, оннун булунан тахсыбыт. Ол иһин бэлиэтэнэр ньүөмэрэ үсүһүнэн сылдьара таба өйдүүргэ ордук улахан туһаны оҥорор.
Өй-санаа бу быһаарыыта сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран дьон таба өйдүүрүн үөскэтээри Үөһээ уонна Аллараа дойдулары айан баран ортолоругар, икки ардыларыгар Орто дойдуну үөскэтэн туһана сылдьалларыгар сөп түбэһэр.
Киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар хамсаныылары оҥороругар күүс аһара барыыта уонна тиийбэккэ хаалыыта хаһан баҕарар баар буола тураллар. Ол иһин, бу быһыылар икки ардыларыгар, ортолоругар сөп түбэһиигэ тириэрдэр хамсаныы нэми билииттэн үөскээн тахсар. Ол аата нэм диэн киһи тугу оҥороругар барытыгар сөптөөх быһаарыыны ылынарыгар уонна хамсаныылары табатык оҥороругар күүһүн кэмнээн; аһара да барбакка, тиийбэт да буолбакка туһанарын быһаарар тутаах өйдөбүл буолар.
Киһи тугу оҥороругар барытыгар күүһүн туһанар, ол иһин нэми билэн туттунара ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр. Нэми билэн туһаннаҕына эрэ оҥорор быһыыта табыллан туһалаахха кубулуйар.
Нэм диэн киһи ханнык баҕарар хамсаныылары оҥороругар хайа да өттүгэр аһара барбакка, кэмнээн, сөп түбэһэр хамсаныылары оҥороро ааттанар. (1,22).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.