Ньургуһун сибэкки
| Ньургуһун сибэкки | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Билим классификацията | ||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||
| Латыынныы аата | ||||||||||||||||||
| Anemone patens |
[[Категория:Үүнэйилэр алпаабытынан]]
Ньургуһун (лат. Pulsatilla patens (L.) Mill., нууч. Прострел раскрытый, эбэтэр нууч. сон-трава) — Лютиктиҥилэр (Ranunculaceae) кэргэннэригэр киирэр сибэкки, Саха сиригэр саас хаар ууллаатын кытта бастакынан тыллар. Ол иһин норуокка подснежник дииллэр, дьиҥэр, итинник нууччалыы ааттаах атын, кырачаан сибэккилээх от үүнээйи баар (Саха сирин киин өттүгэр үүммэт).
Ньургуһун диэн тугуй?[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ньургуһун элбэх сыаллаах үүнээйи, кини лютик сибэкки биир көрүҥэ буолар. Умнаһа туруору, 10-40 см тиийэр (онтон биһиэхэ үүнэр ньургуһун 10-20 см эрэ буолар). Бастакы сибэккитэ тыллар, онтон дьэ сэбирдэҕэ тахсар. Умнаһа, сибэккитэ, сэбирдэҕэ барыта нарын түүлэринэн бүрүллэр. Бу түүлэр кинини тымныыттан харыстыыллар. Ньургуһун 5-6 эминньэхтээх (лепестоктаах). Ортотугар элбэх баҕайы соҕооччуктаах (пестик), (тычинкалаах). Кини муус устар бүтүүтүттэн, ыам ыйын бүтүөр диэри үүнэр. Сибэкки тоҥ буорга үүнэригэр киниэхэ күүс эбээччинэн суон мастыйбыт силиһэ буолар. Бу силискэ былырыын оҥоһуллубут иҥэмтэлээх веществолар хаһаныллаллар, ону кини саҥа тылларыгар туттар. Сиэмэтэ бэс ыйыгар, от ыйыгар ситэр, оччолорго умнаһа олус уһуур, ол кэннэ сиэмэлэрэ тыалга көтөн ыраах сиринэн тарҕаналлар. Ньургуһун күннээх, кураанах, үрдүк сирдэргэ, ойуур кытыытыгар, алаас халдьаайытыгар, мырааннарга сөбүлээн үүнэр. Ньургуһун нууччалыы аата "прострел", "сон-трава", "подснежник". Ньургуһун аан дойдуга 45 арааһа баар эбит. Холобур, прострел весенний, луговой, крымский, Бунге, горный, золотистый уо. д. а. Онтон Саха сиригэр ньургуһун 7 арааһа баара биллэр. Прострел желтеющий (араҕас) Илин Эҥэргэ, Дьокуускай диэки үүнэр. Прострел раскрытый (халлаан күөхтүҥү-фиолетовай) Алдан, Ленскай, Хоту улуустарыгар уонна Бүлүү эргин үүнэр. Прострел Турчанинова уонна Прострел многонадрезный (фиолетовайдар); Прострел даурский уонна Прострел аянский (халлаан күөхтүҥү-фиолетовай) колокольчиктыҥы сибэккилэр Саха сирин соҕуруу өттүгэр, Верхоянскай хайаларыгар, Лена өрүс үөһэ тардыытынан үүнэллэр. ОНУ ТАҺЫНАН: Прострел обыкновенный (кыһыллыҥы ньургуһун) үүнэр.
Ньургуһун аатын быһаарыы[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
"Ньургуһун" диэн тыл хантан кэлбитий? Сахаларга уруулуу тыллаах-өстөөх тоҥустарга "ньур" диэн тыл "оноҕос" ("стрела") диэн суолталаах. Онно эбии ньургуһуну нууччалыы прострел диэн ааттыыллар, ол эбэтэр ньургуһун нууччалыы аата "стрела" диэн өйдөбүлү илдьэ сылдьар. Оттон французтуу ньургуһун perce-neige диэн, тылбаастаатахха, "хаары дьөл" ("проткни снег") диэн буолар. Аны туран, нуучча норуота ньургуһуну прострел эрэ диэбэккэ сон-трава диир. Ол кини киһини туймаардар, утутар аптааҕыттан буолар. Дьон санаатыгар ньургуһун аттыгар киһи түргэнник уонна кытаанахтык утуйар, сыттык анныгар укта сытан утуйдахха, инникигин өтө көрөр түүллэри түһүөххэ сөп диэҥҥэ эмиэ итэҕэйэллэрэ. Ону таһынан, тоҥустарга "ньуркун" диэн хатыҥыр, дьулуур уҥуохтаах киһини этэллэр. Онтон сахаларга "ньургулдьуйар" диэн дьулуур быһыылаах-таһаалаах киһи дьулурхайдык, эочимнээхтик хаамарын этэллэр.
Ньургуһун ханнык сирдэргэ үүнэрий?[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ньургуһун киэҥ сиргэ үүнэр: Европа дойдуларыгар, Америкаҕа, Канадаҕа, Монголияҕа, Кытайга, Белорусияҕа, Украинаҕа, Казахстаҥҥа, Сибииргэ уонна азияга.
Ньургуһун буортута уонна туһата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ньургуһун – дьааттаах үүнээйи. Киниэхэ киһи организмын сүлүһүрдэр анемонин диэн вещество баар. Ол эрэн, кинини үргээн баран 4-5 ыйынан дьаата сүппүтүн кэннэ туһаныахха сөп. Народнай медицинаҕа былыр былыргыттан ньургуһун эмп быһыытынан тутталлар. Тымныйыыга, хааны тохтоторго, температураны түһэрэргэ, бронхитка, астмаҕа, ньиэрбэ ыарыыларыгар туһаналлар. Ону таһынан ревматизмҥа, чесоткаҕа, ириҥэлээх бааска туттуллар.
Ньургуһун – Кыһыл кинигэҕэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ньургуһун сибэкки төһө да элбэх сиргэ үүннэр, син биир кыралаан аҕыйыыр, сүтэр. Кини үүнэр сирин усулуобуйата уларыйарыттан, киһи-сүөһү тэпсэриттэн, ынах-сүөһү мэччийэриттэн, маһы-оту кэрдэллэриттэн, дьон аһара үргүүрүттэн аҕыйыыр эбит. Ол иһин кинини Кыһыл кинигэҕэ сүтэн эрэр үүнээйи быһыытынан киллэрбиттэр.
Туттуллубут литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ньурба улууһун Бордоҥ нэһилиэгин Степан Васильев аатынан музейтан ылылынна. Ушканова Яна Васильевна хомуйбут ыстатыйата.