Николай Ефимов-Владимиров

Үтүө үгэстэрин умнубат омук – олоххо бигэ тирэхтээх, инникигэ эрэллээх!

Николай Ефимов-Владимиров «Өлүөхүмэ кыладабыайа» («Кладовая Олëкмы») ХЭТ салайааччыта бүгүн Өлүөхүмэ улууһун, ону ааһан, бүтүн Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын сайыннарар, өрө таһаарар сыаллаах үлэлии-хамныы сылдьарын киһи көрө-истэ астынар. Өлүөхүмэ улууһун аатын аныгы кэмҥэ дорҕоонноохтук ааттатар сыыр хас эмэ көрүҥүн, итиэннэ 30-тан тахса үүт ас бородууксуйатын оҥорон таһаарар тэрилтэ салайааччытын ситиһитиин төрдүн маннык быһаарар: «Тэрилтэ инникитэ, сайдыытын тосхоло – барыта үлэһиттэриттэн тутулуктаах. Хампаанньа үлэтин-хамнаһын кэлим хартыынатын арылхайдык көрөр, сарсыҥҥы күҥҥэ үктэнэриргэр, тэрилтэ барҕарыытыгар, инники күөҥҥэ тахсан иһиитигэр эҥкилэ суох эрэнэр бэриниилээх үлэһиттэр баар кыһалҕалары бииргэ быһаарарга дьулуһаллар, кыһаллан-мүһэллэн, дууһаларын ууран үлэлииргэ бэлэм буолаллар. Бэриниилээх диэн - тэрилтэ таһаарыылаах үлэтин-хамнаһын тэрийсии уонна бэйэлэрин эбээһинэстэрин чиҥник толорууну чопчу өйдөөһүн. Оттон үлэһит бэриниилээх буолуутун төрүтэ хампаанньа сыала-соруга уонна култуурунай сыаннастара кини көрдөбүлүгэр сөп түбэһиитигэр уонна уопсай үлэҕэ киллэрсэр сырата, өҥөтө сөптөөхтүк сыаналаныытыгар сытар».

Бүгүн «Өлүөхүмэ кыладабыайа» тэрилтэҕэ 200 кэриҥэ киһи үлэлиир. Тэрилтэ барыта 900-тэн тахса хороҕор муостааҕы, ол иһигэр 350 ыанар ынаҕы иитэр.

Ол гынан, Өлүөхүмэ оройуонун элбэх нэһилиэгэр үүт тутар пууннар үлэлииллэр, анал тэриллэр эбии атыылаһыллаллар, тиэхинньикэ саҥардыллар. Тэрилтэ тыа хаһаайыстыбатын бары салаата тэҥинэн сайдарыгар туһуламмыт туорахтаах култуураны үүннэриинэн дьарыгырыыта, сири таҥастыыр үлэни сөпкө тэрийэн оччоттон-баччаҕа диэри сайыннаран кэлиитэ - ситиһии эмиэ биир төрүтэ. Аһы-үөлү дэлэтэр күүрээннээх үлэ салаата чэчирии сайдарыттан бүтүн Саха сирин уйгулаах олоҕо тутулуктааҕа саарбахтаммат. Бүгүн биһиги Николай Александрович бэйэтин олоҕун түһүмэхтэриттэн ойуччу тутан кэпсээбитин ааҕыаххыт, салайааччы кэскиллээх санааларын кытта утуу-субуу билсиэххит.  

Ойор күннээх оҕо саас

* Өлүөхүмэ улууһун Даппарай сэлиэнньэтигэр эһэлээх эбэм харахтарын далыгар улаатан киһи-хара буолбутум. Кинилэр урукку дьон сиэринэн үйэлэрин тухары холкуос, сопхуос үлэтигэр умса түһэн, биирдэ даҕаны сытан ылбыттарын көрбөтөҕүм, айакалыылларын истибэтэҕим. Оҕо сааһым айылҕаҕа, бултаах-алтаах баай хара тыам иһигэр умсулҕаннаахтык ааспыта. Инньэ гынан, уһуйааҥҥа да сылдьыбатаҕым, оҕолору кытта алтыспытым да ахсааннаах. Оскуола боруогун атыллыыр кэмим тигинээн кэлбитигэр Даппарай тыатыттан булан аҕалан илдьибиттэрэ диэххэ сөп. Дьиҥ айылҕа оҕото эһэбин батыһан тыа киэҥ дуолугар сылдьан көҥүллүк күөлэһийэн улааппытым. Ити барыта дьоллоох оҕо сааһым умнуллубат сырдык өйдөбүлэ. Кыра сылдьан бурдук бааһынатыгар киирэн мунан хаалар этим. Ол да буоллар сотору кэминэн эһэм тугу эмэ гына сылдьара көстө түһэн үөрдэрэ. Эһэм сэрии бэтэрээнэ Ефимов Николай Григорьевич өр сыллар усталарыгар холкуоска от звенотун салайан, сылгыһыттаан дьон ытыктабылын ылыан ылбыта. Бу диэн санаатахха, ааҕарга-суоттуурга аан бастаан эбэм Анисия Дмитриевна үөрэппит эбит. Букатын кырабыттан хаартылыырга, лотуолуурга үөрэппитэ. Ардыгар кыайтарыы аһыы амтанын билэн ытыырым. Билигин санаатахпына, чугас дьонум өйбүн эрчийэр ньымаларыттан биирдэстэрэ быһыылаах. Өйбөр түргэнник ааҕарбар-суоттуурбар көмөлөөх да курдук. Ол тухары үлэҕэ буһан-хатан, эриллэн-мускуллан улааппыт киһибин. Билиҥҥи кэм оҕолорун көрөн сөҕөбүн эрэ: көмпүүтэртэн, төлөпүөнтэн илиилэрин араарбаттар, интернет ситимгэр олорон олох, айылҕа кэрэтин билбэттэр. Онно холоотоххо, биһиги көлүөнэ дьоҥҥо ойор-тэбэр оҕо саас олох атыннык, үчүгэйдик да ааспыт эбит.

* Дьэ оскуолаҕа киирэн, оҕолору кытта билсэн, дьону-сэргэни көрөн-истэн, нэһилиэк, уопсастыба диэн баарын билбитим. Кыыллаах орто оскуолатыгар бастакы кылаастан ыла бүтэриэхпэр диэри сайын ахсын оттуур биригээдэҕэ сылгы сиэтэн, кыраабыллаан, кэбиһэн, от үлэтигэр буспутум-хаппытым.  Ол сылдьан туох идэлээх буолуохпун, ханнык үөрэххэ киириэххэ сөбүн төрүт толкуйдаабат этим. Сэттис кылаастан саҕалаан аҕам такайыытынан кыра-кыралаан бултуур-алтыыр, илиибэр сааны тутар буолбутум. Аҕам онно-манна барарыгар батыһа сылдьарым.

* Уларыта тутуу кэмигэр сопхуостар ыһыллан барбыттара. Олох хардыыта тэтимирбитэ, урут харахтаан көрбөтөх ас-үөл, мал-сал, таҥас-сап арааһа эмискэ баар буола түспүт курдуга. Үрдүкү кылааска үөрэнэр сылларбар бастакы көмпүүтэрдэр баар буолбуттара. Оскуолаттан үүрэн таһаарыахтарыгар диэри, бу «дьикти дьааһыгы» баһылаары, хойукка диэри олорорум. 11-с кылааһы бүтэрэрим саҕана көмпүүтэргэ хасыһар, анаан дьарыктанар программист эбэтэр техник буолуохпун баҕарар буолбутум. Инньэ гынан, алгебраҕа, физикаҕа уонна информатикаҕа дьаныардаахтык дьарыктанан, эксээмэннэргэ бэлэмнэнэн барбытым. Үөрэхпэр туйгун, ол-бу тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттар үөрэнээччи буоламмын учууталларым, төрөппүттэрим үрдүк үөрэххэ киириэхпин олус баҕараллара.

«Эн миигин умнуумаар, Сэргэлээх...»

* Арааһа, кинилэр сабыдыалларынан, элэ-была тылларын дьайыытынан М.К. Аммосов аатынан СГУ саха филологиятын уонна култууратын факультетыгар туттарсан киирбитим. Төһө даҕаны билигин идэбинэн үлэлээбэтэрбин, төрүт атын эйгэҕэ сырыттарбын, саха тылын, төрүт култууратын дириҥэтэн үөрэппит кэммин, преподаватэллэрбин олус истиҥник, махталлаахтык ахта саныыбын. Биэс сыл устата ылбыт билиим-көрүүм, алтыспыт дьонум-сэргэм киһи-хара буолан буһан-хатан тахсарбар, тирэхтээхтик олох устун хардыылыырбар төһүү буоллахтара. Үрдүк үөрэх кыһатыгар үөрэнэр сылларбар СГУ профсойууһун бэрэссэдээтэлинэн, Өлүөхүмэ землячествотын тэрийэн ыччаты түмүүгэ бэрт көхтөөхтүк үлэлээбитим.     

* Филологическай билим доктора, биллиилээх тюрколог, профессор, норуоттар ыккардыларынааҕы Академия академига, Саха АССР билимин үтүөлээх үлэһитэ Антонов Николай Климович ыытар лиэксийэлэрин умнубаппын. Киниэхэ үөрэммиппиттэн киэн туттабын. Устудьуоннуур кэм саамай сырдык эрэ иэйиилэри кытта ситимнэнэр буоллаҕа. Билигин санаатахха, ол саҕана чаҕылхай даҕаны ыччаты кытта алтыспыт эбиппин. Кинилэр салайар үлэҕэ бас-көс, хоһуун дьон буолан тахсыбыттара элбэҕи этэр. Бу курдук, Саха сирин киин куоратыгар, дьоллоох Дьокуускайга, эдэр сааһым, устудьуон сылларым ааспыттара. Төһө да дойдубутугар уларыйыылаах-тэлэрийиилээх, уустук кэм саба бүрүйэн турбутун иһин, эдэр саас өрө көтөҕүүлээхтик, дьүккүөрдээхтик, хатыламматтык ааспыта. Кэлин дьиэ-уот тэринэн, дьиэ кэргэннэнэн да баран устудьуон доҕоттор буолан бары билсэбит, бэйэ-бэйэбитигэр көмө-тирэх буолабыт.                     

Түһүүлээх-тахсыылаах урбаан эйгэтэ

* Бу ылан көрдөххө, кыра эрдэхпиттэн урбаан эйгэтигэр сыстаҕас эбиппин. 5-6 кылааска үөрэнэ сырыттахпына, Иркутскайга устудьуоннуур тастыҥ эдьиийбэр сакалаат, ыас сакаастаан, ону ыыттаран, оскуолаҕа атыылаан, харчы оҥосторум. Киллэрбит үппүн үчүгэйдик ааҕар-суоттуур, сөпкө тыыран, ол-бу бытархайга туттар этим. Ол эмиэ хайа эрэ өттүнэн билиҥҥи үлэбэр туһалыыр дии саныыбын.

* Дойдум мэлдьи ыҥыра турара. Устудьуоннуу да сылдьан, хайдах эмэ быыс-арыт булан, дойдубар айанныырым туһунан толкуйдааччыбын. Куоракка хаалар санаа күлүм да гынан ааһааччыта суох. Инньэ гынан, үөрэхпин бүтэрээт, төһө да араас үлэҕэ ыҥырбыттарын үрдүнэн, үөрэ-көтө дойдубар төннүбүтүм. Бэйэм туспа буруо таһааран, дьиэ кэргэннэнэн эппиэтинэс сүктэриллэн, өйү-сүрэҕи үлэлэтэр, тугу эмиэ тобулар кэмим тигинээн кэлбитэ.

* Дойдуга уларыта тутуу тыына Сахабыт сиригэр улам биллэн, «аатырбыт 90-с сылларга» ас-таҥас кырыымчык, үп-харчы суоҕун кэриэтэ этэ. Тэрилтэҕэ үлэлии сылдьан, хайдах эмэ гынан харчылаһар туһунан саныырым. «Хайдах гыныахха? Тугу эргиниэххэ?» диэн ыйытыыларга хоруй көрдөөн, санаа бөҕөтүгэр түспүтүм. Ол курдук, барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ толкуйдаан, ааҕан-суоттаан, доҕотторбуттан 60 тыһ. иэс ылан, «УАЗ» массыынаны уһун болдьоххо иэс ылан, урбаан эйгэтигэр бастакы хардыылары оҥорбутум. Итинэн эргиэн хайысхатыгар холонон көрөргө күүстээх быһаарыныы ылыммытым.

* Үс сыл иһигэр сэттэ маҕаһыыны арыйбыппыт. Тыа сирин үлэһит дьонун кытта үчүгэйдик алтыһар буоламмын, сүнньүнэн туох тиийбэтин, ханнык кыһалҕалар баалларын көрө-билэ сырыттаҕым. Ол гынан, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, иҥэмтэлээх сибиэһэй аһын олохтоох нэһилиэнньэҕэ батарыыга күүскэ үлэлэспитим. Быраҕыллыбыт бааһыналары сөргүтүү, чөлүгэр түһэрии үлэтин тэрийэр хамсааһын барбыта диэххэ сөп. Бэйэм төрөөбүт нэһилиэкпэр сүөһүлэри барыларын биир хотоҥҥо тутан, тыа хаһаайыстыбатын кооперативын тэрийбитим. Олохтоох нэһилиэнньэ үүт туттарыытыгар биһиги кооперативпытын кытта үлэлэһэр. Тэрийбит кооперативым билигин даганы улэлиир. Мантан салгыы 2016 сыллаахха улууска соҕотох үүтү соҕотуопкалыыр тэрилтэҕэ үлэҕэ ыҥырбыттарыгар төрөөбүт улууһум тыа хаһаайыстыбатыгар биллэ инники хардыы оҥоруоҕар, кыаҕырыаҕар эрэх-турах сананан, онно бэйэм кылааппын, кыһамньыбын киллэрэр баҕалаах үлэлии киирбитим.

Саҥа саҕахтары арыйыы

* «Үлэ тэтимигэр балай эмэ киирбит, суолун тобулбут тэрилтэни салайар чэпчэкитэ суох буолуо» дии санаан сарбахтаан да ылбыттааҕым. Ол эрэн кыахпын, толкуйбун тургутан көрөөрү, уопутураары, сайдыыга сирдиир суол аартыгар үктэммит курдук ылынаммын, үлэлииргэ быһаарыммытым. Дьэ, көдьүүстээхтик үлэлииргэ  күүскэ ылсан барбыппыт.

* Бастатан туран, саҥа тэрилтэҕэ сис үлэһиттэргэ тирэҕирбитим. Ол курдук, мин иннибэр үлэлээбит салайааччы Тергюльева Галина Еремеевна, сүрүн технолог Хамарханова Лариса Кимовна, солбуйааччым Несмелов Сергей Викторович, сүрүн зоотехник Слепцова Светлана Филимоновна уонна эдэр исписсэлиистэр төһүү күүс буолбуттара. Тэрилтэ үс сыллаах сайдар былаанын ылыммыппыт. Ол түмүгүнэн икки сыл иһигэр материальнай базабытын лаппа  хаҥаттыбыппыт, бары хайысхаҕа үрдүк ситииһиилэннибит.

* Сүөһүбүт аһыгар сүрүн болҕомто уурабыт. Ону хааччыйыыга туһааннаах үлэ барар. Былырыыҥҥаттан ыла саҥа суортары үүннэрэн саҕалаатыбыт: подсолнух, кукуруза, суданскай от, турнепс. Суданскай от быйыл өлгөмнүк үүннэ - биир гектартан 575 центнер күөх массаны ылары ситистибит. Ирбэт тоҥ сиригэр-уотугар маннык көрүҥ үүнэр кыахтаах диэн дакаастаатыбыт. Ити уопуту салҕыыр, кэҥэтэр санаалаахпыт. Үлэбит үтүө түмүктэрдээҕиттэн өссө эрчимирэн, иннибит хоту түһүнэбит. Холмогорскай боруода сүөһүнү анаан иитэр федеральнай свидетельстволаах племенной хаһаайыстыба буоларбыт быһыытынан племенной селекционнай үлэнэн күүскэ дьарыктанабыт. Ол курдук, биир ынахтан 3000 лиитэрэ үүтү ылан, бэйэбитигэр рекорд көрдөрүүтүн ситистибит. Инникитин 4000 лиитэрэҕэ тиийэр былааннаахпыт, номнуо 10 ый түмүгүнэн икки бөлөх ыанньыксыттара Семенихина О.С., Бояркина Л.В. ити көрдөрүүнү куоһардылар. Ити санаабытын Ил Дархаммытыгар Айсен Николаевка эппиппит.

«Өлүөхүмэ кыладабыайын» брендэ - сыыр

* Оҥорон таһаарыы боппуруоһун ылан көрдөххө, 14 сыл устатыгар 20-тэн тахса араас үрүҥ ас көрүҥүн атыыга таһаарар кыахтанныбыт. Манна йогурт, суорат, ряженка, үүт, сүөгэй, иэдьэгэй киирэллэр. Былырыын 22 мөл. солк саҥа анал тэрил ылан, үүт сыаҕын өрөмүөннээн үлэлэтэн эрэбит. Биһиги бородууксуйабыт өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр буолла. Саамай киэҥник биллэр бренд буолбут бородууксуйабыт - сыыр. Быйыл 40 туоннаттан тахса  сыыры оҥорон таһаардыбыт. Ол да үрдүнэн сыырга наадыйыы баар. Оҥордубут эрэ Өлүөхүмэҕэ начаас атыыланан бүтэн хаалар. Онон Дьокуускай ырыынагар тахсар туһуттан былааммытын өссө үрдэтэр сыал-сорук турар. Онуоха саҥа учредительбит АО ФАПК “Туймаада” көмөтүнэн саҥа анал тэрил атыылаһан, сыыр оҥоруутун икки-үс төгүл улаатыннарар санаалаахпыт. Сыырбытын 2004 с. ыла голландскай технологиянан оҥорон кэллибит. Европаҕа 100-тэн тахса сыл сыыр оҥоруутунан дьарыктанар Голландияҕа бастыҥ үлэлээх тэрилтэҕэ технологтарбытын анаан-минээн ыытан үөрэттэрбиппит. Итиэннэ голландецтар бэйэлэрэ манна кэлэн оборудованиены туруоран, монтажтаан үлэһиттэрбитин хайдах тэриллэринэн сөпкө туттарга, сорох кистэлэҥнэри арыйан, элбэххэ үөрэтэн барбыттара. Саха сиригэр киэҥник биллэр «Олекминскай» сыыр суордун сэргэ «Пошехонскай», «Адыгейскай» атыыга тахсар. Сыыр оҥоһуллуута дьыл кэмиттэн эмиэ тутулуктаах, бэйэтэ туспа кэмнээх-кэрдиистээх: ол кулун тутар ыйтан алтынньыга диэри. Иҥэмтэлээх, доруобуйаҕа туһалаах, битэмииннээх буолара үүт хаачастыбатыттан олус тутулуктаах. Инньэ гынан, сүөһү аһылыгар улахан болҕомто ууруллар диэн өссө төгүл тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Төгүрүк сыл үүт тиһигин быспакка үүт ылар сыалтан сүөһү төрөөһүнүн сааһылаан эрэбит. Онон бу боппуруоһу ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэ, толкуйдуу сылдьабыт. Тэрилтэ дьыл кэмиттэн тутулуга суох, тохтообокко эрэ тэтимнээхтик үлэлиирин ситиһэргэ араас суолу тобулабыт. Мин санаабар, билиҥҥитэ сыыры оҥорууну толору баһылаатыбыт. Былааҥҥа сыыр өссө атын көрүҥүн оҥорон таһаарар эрэл санаа баар.

* Саха сирин атын хаһаайыстыбалара биһиэхэ тиийэн сыыры хайдах оҥорорго үөрэнэллэр. Ол курдук, Амма собуотун технологтара үөрэнэн барбыттара. Биһиги кинилэргэ күүс-көмө буолан, сүбэ-ама биэрэн санааларын бөҕөргөппүппүт, кынаттаабыппыт да диэххэ сөп. Атын улуустары кытта үлэлэһэргэ бэлэммит - биһиги ааммыт мэлдьи аһаҕас.  

Тыа хаһаайыстыбатын сайдар кэскилэ

* Биир пиэрмэбитигэр саҥа төрөөбүт ньирэйдэргэ былырыын ыаммытынан үүккэ кутуллар эбилик аҕалан иһэрдибиппит, уопут түмүгүнэн ньирэйдэр ыйааһыннара лаппа эбиллибит этэ.

Биһиги төрүт үгэскэ олоҕурбут култуураны үүннэриинэн муҥурдаммакка, саҥаны-сонуну харса суох боруобалыыбыт, барытын үөрэтэн иһэбит, саҥа хайысхалары көрдүүбүт. Улууспутугар суол-иис мөлтөҕүнэн бородууксуйаны батарааһыҥҥа кэккэ ыарахаттар үөскүүллэр. Мин санаабар, барытын биир сокуонунан саба быраҕар сыыһа, сир-дойду уратыта учуоттаныахтаах буоллаҕа. Уопсайынан, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр механизымнары ылан көрдөххө, батарыы боппуруоһа ситэ толкуйдамматаҕа биллэр уонна араас улуус сирин-уотун кыаҕын толору учуоттуур кыаллыбатах.

* Айсен Николаев Ил Дархан э.т. дуоһунаһыгар сылдьан, бу сыл атырдьах ыйыгар Өлүөхүмэ улууһугар кэлэн тыа хаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы сайдыытыгар мунньах ыыппыта. «Өрөспүүбүлүкэ билигин тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга уонна ону батарыыга усулуобуйаны тэрийиигэ үлэлиир. Тыа хаһаайыстыбабыт сайдан иһиэхтээх. Хаачыстыбаны таһынан, билигин бородууксуйаны элбэтии боппуруоһа турар», - диэн Айсен Николаев эппитэ. Өлүөхүмэ улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар үчүгэй олуктааҕын, усулуобуйалааҕын бэлиэтээбитэ. Ону таһынан, кини Саха сиригэр үлэлиир улахан хампаанньалар олохтоох хаһаайыстыбалартан бородууксуйаны атыылаһан ылар баҕалаахтарын иһитиннэрбитэ. Онуоха сылы эргиччи аһынан-үөлүнэн хааччыйыы баар буолуохтааҕын тоһоҕолоон эппитэ.

* Айсен Сергеевич санаатын кытта сөпсөһөбүн. Экономист быһыытынан тыа хаһаайыстыбатын өйүүрэ оруннаах. Кэнники сылларга Өлүөхүмэҕэ бырамыысыланнас күүскэ сайдан эрэр. Ити салааҕа үлэлиир тэрилтэлэри эмиэ биһиги аһынан-үөлүнэн хааччыйабыт. Дьиҥэ, кыһыҥҥы өттүгэр эт аһы, сайын - үүт бородууксуйатын батаран, барыска тахсыахпытын сөп этэ. Билиҥҥитэ кыһыҥҥы өттүгэр үлэ тэтимэ бытааран, оҥорон таһаарыы кыамтата кыччаан, дьыаланы атахтыыр да диэххэ сөп. Ол иһин Айсен Николаев кэлэ сырыттаҕына, сылы эргиччи үлэлиир кыах туһунан туруорсубуппут. Барыска тахсар курдук, барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ былаан ылынан, онон сирдэтэн үлэлии олоробут. Сүөһү төрүөҕүн сыл устата тохтоло суох ылары ситистэхпитинэ, уон икки ый устата үүт бородууксуйата атыыга тахсыа этэ. Айсен Николаев күүстээх санаалары эппититтэн эрэлбит күүһүрэн, эрэх-турах санаанан саҥа былааннары торумнуубут. Тэрилтэбит туруорбут боппуруостара көрсүһүү боротокуолугар киирэн, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин үөрэтиитигэр барбытынан сөптөөх быһаарыы ылыллыа диэн күүтэ саныыбыт.

Туорахтаах култуураттан өлгөм үүнүүнү ылар кыах баар

* Туорахтаах култуураны баһылааһыҥҥа, сайыннарыыга улам киирэн иһэбит. Тэрилтэбит туорахтааҕы үүннэриигэ өоөспүүбүлүкэ биир бөдөҥ тэрилтэтэ буолар кыахтаах, ону ааһан, “сынньана” сытар хас да тыһыынчанан гектар өҥ буордаах бааһыналарбытын сөргүтэн баара-суоҕа икки-үс сыл иһигэр кэккэлэһэ сытар улуустары сиэмэ бурдугунан хааччыйар кыах толору баар. Холобур, аҥаардас биһиги хаһаайыстыбабытыгар Алтайтан 500 т. бурдук атыылаһарга уонунан мөлүйүөн солк. төлөнөр. Оттон бэйэбит сирбитигэр туох да субсидията суох аҥаардас себестоимоһын ааҕан таһаардахха, биһиэхэ быдан барыстаах буолсу. Өлүөхүмэҕэ комбикорм оҥорон таһаарарга үлэлэһэбит. Туорах бурдугунан атын улуустары эмиэ хааччыйар кыахтаннахпытына, балаһыанньабыт тупсара саарбахтаммат. Биһиги дойдубутугар туорахтаах култуура араас көрүҥүн ыһар, өлгөм үүнүүнү ылар кыах толору баар.

* Ааспыт үйэ урукку сылларыгар 8000 гектарга бурдук ыһар эбит буоллахтарына, билигин 1000 эрэ гектар сиргэ үүннэрэбит. Онон сирбит биһиги былааннарбытыгар эппиэттиир, инникигэ кэскилбит халбаҥнаабат.  Биэс сылынан Саха сирин биир бөдөҥ туорахтаах култуура үүннэриинэн дьарыктанар (зерноводческай) хаһаайыстыба буолар баҕа санаалаахпыт.  Быйыл 85 гектарга бурдук ыһан, өлгөм үүнүүнү ыллыбыт. Тэрилтэ харчытынан саҥа комбайн атыыластыбыт. Кэнники анал туһааннаах тэрили ылынан, материальнай-техническай базабытын кэҥэтиэхпит. Тыа хаһаайыстыбатын бары хайысхатыгар ылсан, күүскэ үлэлээн кыаҕырар, кэккэ ситиһиилэнэр санаалаахпыт. Саамай сүрүнэ - биһиги бородууксуйабытыгар нэһилиэнньэ наадыйар-ыйытар, атыылаһар. Бу үлэлэрбит былааннара барыта олоххо киирдэхтэринэ, бигэ тирэхтээх бастыҥ тэрилтэ буолуохпут диэн эрэнэбит. 

Билиҥҥи бородууксуйа уонна атыылаһааччы

* Атыылаһааччы аҕыйах сыллааҕыта маҕаһыыҥҥа саамай чэпчэки сыаналааҕы көрдүүр эбит буоллаҕына, билигин бородууксуйа састаабын, хаачыстыбатын ордук болҕойор буолла. Онон хас эмэ бүк эппиэтинэс бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларга сүктэриллэр. Бэйэ үрүҥ аһын атыыга таһаарар хайа да өттүттэн табыгастаах буоллаҕа. Быйыл кулун тутар ыйга дойду президенэ Владимир Путин кыттыылаах тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар туһуламмыт тэрээһиҥҥэ кыттан, элбэҕи билэн-көрөн кэлбитим. Сояттан оҥоһуллубут үүт ырыынак долбуурдарын баһылаата, инньэ гынан, бу кыһалҕаны хайдах туоратар туһунан форумҥа кэпсэтии тахсыбыта. Ылан көрдөххө, сояны биһиги үүппүтүн кытта тэҥниир да наадата суох, барыта өйдөнөр. Билиҥҥи атыылаһааччы бэйэ олохтоох этин, үрүҥ аһын ылара элбээтэ. Бородууксуйа суутугар-хаатыгар эмиэ улахан болҕомто ууруллара - кэм ирдэбилэ. Билиҥҥитэ «Промупак» диэн тэрилтэни кытта үлэлэһэбит, сакаас оҥоробут. Ол эрэн бородууксуйабытыгар ураты упаковка, суу-хаа наада диэн өйдүүр буолан, түгэнинэн туһанан, дизайнердары, реклама эйгэтигэр сыһыаннаах дьону бииргэ үлэлэһиигэ ыҥырабыт. Араас этиилээх, бэлэм эскизтээх да кэлиэхтэрин сөп.

* Сылын ахсын күһүн Дьокуускайга ыытыллар дьаарбаҥкаҕа көхтөөхтүк кыттабыт. Бу диэн эттэххэ, икки тонна сыырбыт икки хонугунан атыыланан бүтэ охсор. Атыылаһааччы элбэх, уһун уочаракка турар дьону көрөн, долгуйан ылаҕын. Аһы-үөлү өссө минньигэс гынар баҕа санаа баһылыыр.   Бырабыыталыстыба бородууксуйаны Өлүөхүмэттэн тиэйэн аҕалары хайдах эмэ өйүүрэ, туһааннаах чэпчэтиилэри оҥороро буоллар, Россия атын регионнарын да үрүҥ аһынан хааччыйарга үлэлэһиэхпитин сөп этэ. Социальнай ситиминэн атын куораттары кытта кэпсэтэбит. Кинилэр бородууксуйа хаачыстыбатыгар, иҥэмтэтигэр ымсыыраллар. Ньиэп, гаас  үлэһиттэрэ вахталарын үлэтэ бүтүүтүгэр биһигиттэн сыыры ботуччу атыылаһан, рюкзактарыгар тобус-толору уктан бараллар. Сыллата Москваҕа дьаарбаҥкаҕа диэн 600 кг сыыры илдьэн атыылыыбыт. Онон Россия да билэн эрдэҕэ. Сояттан оҥоһуллубут ыарахан сыаналаах сыыры дьон ылыа дуу биитэр натуральнай үүттэн битэмииннээх, туох да химиката суох, доруобуйаҕа туһалаах бородууксуйаны атыылаһыа дуу? Биллэн туран, иккиһэ. Онон сөптөөх хайысханан баран иһэбит дии саныыбын.

Ситиһии төрдө - үлэһиттэр

* Тус бэйэм санаабар, үлэлиир дьон биир сомоҕо буолуохтаахпыт. Саҥа үлэһиттэри идэлэрин эргиччи баһылаабыт маастардарга сыһыаран үлэни тэрийэр тоҕоостоох. Резервэлээх буоллаххына, үлэ тэтимэ бытаарбат, тохтоон туран хаалбат. Уопсайынан, сүөһү иитиитигэр үс кыһыл көмүс быраабыла баар: сүөһү аһылыга, кадр уонна үүттээх ынах. Өлүөхүмэ техникумун кытта ыкса үлэлэһэбит. Устудьуоннар биһиэхэ быраактыкаларын ааһаллар. Ол түмүгүнэн хас да исписсэлииһи үлэ миэстэтинэн хааччыйдыбыт. Оннооҕор оскуола оҕолоро биһиэхэ экскурсияҕа сылдьаллар. Соторутааҕыта биир оннук тэрээһиҥҥэ иккис кылаас оҕото йогурт амсайан баран, «улааттахпына, манна үлэлии кэлэр эбиппин» диэбитэ - элбэҕи этэр. Биһиэхэ көлүөнэнэн үлэлиир дьиэ кэргэттэр бааллар. Утумнааһыны өрө тутабыт диир оруннаах. Холобур, механизатор Андрей Ханхалаев үс уолаттарын кытта үлэлиир, кэргэнэ Людмила ыанньыксыттаан баран, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. 

* Кэллэктииппитигэр араас көлүөнэ дьон үлэлиир. Эдэрдэри харахтарын уотунан көрөн үлэҕэ ылабыт. Ыччат уопуттаах дьону кытта алтыһара үлэҕэ эмиэ биллэ дьайар. Дьиҥэ, киһи сэттэ да үөрэхтээх буоллун, үлэҕэ санаата сыппат буоллаҕына, үлэтэ даҕаны түмүгэ суох буолар. Кыраттан да үөрэр, бэйэтин эт илиитинэн оҥорон таһаарбыт бородууксуйатыттан дуоһуйар, киэн туттар үлэһиттэртэн барыта ситимнэнэн тахсар эбээт!

* Билигин бу салааҕа уопуттаах, күүстээх кэллэктииптээхпин. Чахчы да, хас биирдии үлэһит манна көмүскэ тэҥнээх. Үгүс дьонтон сүбэ-ама ылан, тэрилтэбит бигэтик үлэлии турар. Мин санаабар, ханнык баҕарар тэрилтэҕэ үлэни барытын сүбэлэһэн, күргүөмүнэн саба түһэн, оҥорор быдан кыайыылаах.

***

Бу курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыбанан биллэр оройуон биир тутаах тэрилтэтин салайааччытын санааларын кытта билистигит. «Саха норуотун инники кэскилэ - бэйэбит илиибитигэр. Тыа хаһаайыстыбата тэтимнээхтик сайдарыгар бары күүһү, өйү-санааны, кыһамньыны ууран туран, барабыт-кэлэбит, кэпсэтии ыытабыт. Үөһэттэн көрүллэр үп хас биирдии солкуобайын туһаҕа таһаарар, табыгастаахтык сөпкө туһанар соруктаах күннэтэ тиритэ-хорута үлэлиибит», - диэн Николай Ефимов-Владимиров этиитэ бары да хаһаайыстыбаларга сүрүн девиһинэн, хамсатар күүһүнэн буолуон сөптөөх.