Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгин физико - географическай характеристиката

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт

Үөдэй нэһилиэгэ Лена өрүс орто тардыытыгар үс географическай рельефтээх зонаҕа сытар. Ол курдук, арыы, кытыл, алаас эйгэтэ. Үөдэй территорията Лена өрүһүнэн Уус Алдан улууһун, хоту Ытык хайанан Дьокуускайы, арҕаа кэҥкэмэ үрэҕинэн Горнай улууһун кытта кыраныыссалаһар. Нэһилиэк Нам улууһун, ол эбэтэр Эҥсиэли хочотун соҕуруу уһугар сытар. Итини таһынан, өрүс хочотун эҥээрдээн сытар арыылар барыта киирэллэр. Онон, быһа холуйдахха, бу нэүилиэк иэнэ 78444 кв. км буолар. Үөдэй нэһилиэгэ улуус кииниттэн Намтан 35 км, Дьокуускай куораттан 55 км тэйиччи сытар.

Саха сирин киин өттүгэр сытар буолан, сымнаһыар эрээри тосту континентальнай климаттаах. Уратыта – кылгас, кураайы, өҥүрүк куйаас сайыннаах. Уһун, кураайы, хаара аҕыйах олус тымныы кыһыннаах. Сөҥүүтэ аҕыйах, сылга 120 – 250 мм эрэ түһэр. Кыһынын тыала суох, ыраас, олус тымныы күнэ – дьыла Нам улууһун үрдүгэр Сибиир антициклона үөскүүрүттэн сибээстээх.

Ол эрээри кулун тутар бүтүүтүгэр күн үөһэ ойор, күүскэ сылытар буоллаҕына, муус чопчу үөскүүр. Сааһа олус кылгас, хаар түргэнник ууллар. Муус устар саҥатыгар өссө да хайыһардыыллар. Атырдьах ыйын бүтүүтүгэр хаһыҥныыр, күһүн саҕаланар, ый буолан баран хаар түһэр.

Саха сирин территорията бүтүннүү ирбэт тоҥноох, тоҥун халыҥа 1,5 км тиийэр, онтон Нам улууһун территориятыгар 300 – 500 м буолар.

Үөдэй нэһилиэгин улахан алаастара: Дэлэҥэ, Табалаах, Холболоох, Күрэҥ Атыыр. Сорох алаастар булгунньахтаахтар. Дьон-сэргэ бары билэр булгунньахтара бары ааттаахтар, холобур: Тоҥ Бас, Күрэҥ Атыыр. Ити Үөдэй нэһилиэгин былыргы историятын кытта ситимнээх, норуот номоҕор дириҥник иҥмит түгэннэртэн тутулуктаах.

Үүнээйитэ.  Саха сирин устата-туората биллибэт аар тайҕатыгар эгэлгэ үүнээйи үүнэр. Тайҕаҕа мас араас көрүҥэ: тиит, харыйа, бэс, хатыҥ, тэтиҥ үүнэр. Талахтартан: дөлүһүөн, сугун, хаптаҕас, долохоно, сарбынньах, хаппырыас. Ойуур көппөҕүн араҥатыгар үүнэллэр: уулаах уонна уҥуохтаах отоннор, дьэдьэн, киис тиҥилэҕэ. Күөлү тула инчэҕэй почваны сөбүлүүр өлөҥ, чэриэдэ, чоокура, бэрдьигэс, о. д. а. бастакы курдааһыны, орто сииктээх сиргэ үүнэр кулун кутуруга, нэчимэх, кииһилэ, бэттиэмэ, чылыгырыар уонна дьэрэкээн сибэккиилээх үүнээйи иккис курдааһыны үөскэтэллэр.

Хамсыыр харамайа. Чиибис, күөрэгэй эҥин эгэлгэ айан чыычааҕа, бэл туруйа, хаас, ода. Бөдөҥ көтөр эмиэ көстөр. Алаас күөлүгэр кус үөрэ, бараах, чөкчөҥө, хопто уонна тыыраахы тоҕуоруйар. Сиэмэх көтөрдөртөн сар элиэ, элиэ, хонуу кутуйахсыта, кырбыйы, тыытыкыны, битиһиити көрүөххэ сөп. Отунан аһааччылартан олохсуйаллар: туртас, куобах, тииҥ, моҕотой, тайах, дьабара, андаатар, ол иһигэр сэдэхтик көстөр кулааһай бүүчээн. Кинилэр суолларын сиэмэх кыыллар ирдииллэр: бэдэр, эһэ, саһыл, бөрө, сиэгэн, кырынаас. Күөллэрбитигэр, өрүспүтүгэр балык арааһа баар: алыһар, сордоҥ, собо, кыһытай, мунду, хатыыс.

Көтөрдөр. Төрөөбүт дойдубут сирэ төһө да тымныы тыйыс кыһыннаах буоллар, көтөрдөр манна кыстыыллар. Сүрүннээн туундара уонна ойуур көтөрдөрө кыстыы хаалаллар: модьугу, суор, хара улар, куртуйах, бочугурас, киргил, кукаакы.

Үүтүнэн иитиллээччилэртэн Нам улууһугар киэҥник тарҕанан олохсуйбуттар эһэ, бөрө, тайах, туртас, бэдэр, куобах, тииҥ, моҕотой, муҥур, солоҥдо, кырынаас, киис, саһыл, андаатар.

Кыһыл кинигэ. Биһиги нэһилиэкпитигэр үүнэллэр: II кэрдиискэ лаапынньах,  уу симэҕэ, таҥара кийиитэ, баҕа батаһа, сардаана, оҥоойуһут, эбирдээх түүппүлэ, III кэрдиискэ – араҕас тыргын. Хамсыыр харамайдартан киирэллэр: II кэрдиискэ – ынах лыаҕа, аммосов тэлээрбэтэ, саха кыымата, барыллыа, тойон кыыл, мохсоҕол, III кэрдиискэ – тыймыыт, модьугу, күрэҥ, кутан, туруйа.