Мөлүөкүлэ
Мөлүөкүлэ (саҥа латыынныы molecula, лат. кылгатыллыбыта moles маасса) – уотунан барар өлүүскэ, икки эбэтэр иккиттэн элбэх кэбэлиэтинэй атомнары кытта сибээстээх. Пиизикэҕэ мөлүөкүлэни биир атомнаах мөлүөкүлэҕэ киллэрэллэр, ол эбэтэр көҥүл (химияны кытта сибээһэ суох) атомнар (холобура, гааһы, уртууту быһыы о.д.а.). мөлүөкүлэҕэ биир атомнаах мөлүөкүлэни киллэрии, ол эбэтэр көҥүл атом, холобура биир атомнаах газтары, “мөлүөкүлэ” уонна “атом” диэн өйдөбүлгэ киирэр. Мөлүөкүлэни туохха да киллэрбэттэр (электириическэйдик иитиллибэт) уонна хоһуласпатах электроннарга ( бары бэлиэнтинэстэр толорулар) диэн холбуу өйдөбүл баар; иитиллибит мөлүөкүлэни ион диэн ааттыыллар, мультипилиэтинэстээх мөлүөкулэ, единицаттан атын (ол эбэтэр хоһуласпатах электроннар уонна туолбатах бэлиэнтинэстэр) – арадикааллар.
Мөлүөкүлэ - үрдүк мөлүөкүлээх маасса, хас да хатыланар намыһах мөлүөкүлэттэн турар, маркомөлүөкүлэ диэн ааттанар. Квантовай механика көрөрүнэн, мөлүөкүлэ атомтан турбат, бэйэ бэйэлэрин холбуур электронтан уонна атомнай ядертан турар. Мөлүөкүлэ тутулун мөлүөкүлэлэртэн турар пизическэй уратылаах вещество диэн быһаараллар.
Веществоҕа, кытаанах туруктаах мөлүөкүлэ тутулугар, киирэр: холобура, ууга, оксид углерокка (IV), элбэх органическэй вещество. Кинилэр намыһах температуралаахтык ууллаллар уонна оргуйаллар. Улахан аҥара кытаанах (киристэллээх) органическайа суох веществолар мөлүөкүлэттэн турбаттар. Атын частицаттан (ионтан, атомтан), макротел көрүҥэр бааллар (киристээл хлорид нартийга, миэд тооромойугар уо.д.а.). 79 Квантовай механика оҥоhуллуор диэри химическэй сибээс айылҕата мөлүөкүлэгэ биллибэт этэ - Классическай пиизикэ бэлиэнтинэй сибээстэр хайысхаларын сатаан быһаарбат этэ. Химическэй сибээс теориятын сүрүнэ 1927 сылга Гайтлер уонна Лондом боростуой мөлүөкүлэ H2 көрдөрүүтүнэн биллибитэ.
Устуоруйата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1860 сыллаахха Карлсруэҕэ ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы химиктэр сийиэстэригэр мөлүөкүлэ уонна атом өйдөбүллэрэ үөскээбитэ. Туох баар химическэй уратылаах мөлүөкүлэни химическэй вещество саамай кыра чааьынан быһааобыттара.
Химическэй тутулун классическай теорията
Химическэй тутул классическэй теориятыгар мөлүөкүлэ тутулун вещество кыра чааьын курдук көрөллөр. Маннык мөлүөкүлэ бэйэтэ састааптаах буолар, ол эбэтэр химическэй сибээьэ холбоммут тэҥ ахсааннаах атомнаах. ол гынан баран мөлүөкүлэ бэйэтэ химическэй сибээһэ холбоһуктаах уонна конфигурациялаах буолар, ол эбэтэр атом састаабыгар киирэр бэлиэнтинэй сибээстээх буолар. Тас усулуобуйаҕа киэҥи хабар сүрүн уратылаах уонна бигэтин хааччыйар. Бэлиэнтинэйэ суох хардарыта дьайыы (холобура, уунан сибээстээх), мөлүөкүлэҕэ уонна веществоҕа дьайар, кинилэринэн үөскүүр, тус мөлүөкүлэ хаачыстыба киритиэрийигэр ааҕыллыбат.